آموزش از دور و مزایای آن

مقدمه

فناوری ارتباطات و اطلاعات در زمان کوتاهی که از پیدایش آن می‌گذرد توانسته است تغییرات فراوانی را در زندگی بشر پدید آورد. یکی از بسترهایی که سهم عمده‌ای از این تغییرات را به خود اختصاص می‌دهد آموزش است. آموزشهای مبتنی بر تکنولوژی نوین اینترنت، با تغییرات بنیادینی که در مفاهیم آموزش ایجاد کرده‌اند، توانسته‌اند بسیاری از ناکارآمدیهای سیستمهای سنتی آموزشی را رفع کنند و دگرگونیهایی اساسی در آموزش به وجود آورند. محور تغییرات ایجادشده، در اصل، رفع محدودیتهای مربوط به زمان، مکان، و منابع آموزشی است. این امر سبب تغییر روشها و رویکردها در امر آموزش شده است. فناوری اطلاعات امکانات زیادی را در اختیار متقاضیان قرار می‌دهد. با استفاده از دنیای مجازی در آموزش می‌توان به روشهای آموزشی نوین و کارآمدی دست یافت.

تاریخچۀ آموزش مجازی و الکترونیکی

آموزش از دور (Distance Learning) برای اولین بار در قرن نوزدهم به‌شکل تحصیلات مکاتبه‌ای (Correspondence Study) آغاز شد. پس از چندی، تحصیلات مکاتبه‌ای با استفاده از سیستم پستی فراگیر شد و مدارس و دیگر مؤسسه‌های دارای صلاحیت به ارائۀ آموزش از دور با استفاده از پست پرداختند و بدین ترتیب ارتباط نوشتاریِ معلمان و دانش‌آموزان را برقرار کردند. ایالات متحده تنها کشور ارائه‌دهندۀ تحصیلات مکاتبه‌ای نبود، زیرا کشورهای اروپایی نیز از اوایل دهۀ 1840 دوره‌هایی برای آموزش خلاصه‌نویسی و زبان ارائه می‌کردند. در 1837، به‌خاطر هزینه‌های پستی، یک آوانگار انگلیسی به‌نام ایزاک پیتمن (Isaac Pitman) از تندنویسی برای تدریس دوره‌های مکاتبه‌ای در بریتانیا استفاده کرد. او روش خود را، که مبتنی بر اصول آوایی به‌جای اصول املایی بود، در 1837 در کتابی به نام "الگوی صحیح تندنویسی" تشریح کرد. روش خلاصه‌نویسی پیتمن در 1852 توسط برادرش بن پیتمن (Benn Pitman) در آمریکا معرفی شد. بن یک موسسۀ صدانگاری در ایالت اوهایو آمریکا برای تدریس خلاصه‌نویسی و نیز انتشار آثار مرتبط با آن بنیاد نهاد. روش خلاصه‌نویسی پیتمن با 15 زبان تطبیق داده شده و امروز یکی از پرکاربردترین روشهای خلاصه‌نویسی در جهان است.

فکر استفاده از رایانه‌ها و شبکه‌های رایانه‌ای برای کارهای مدرسه‌ای به قرن بیستم و اوائل دهۀ 1960 بازمی‌گردد. گرچه هدف اصلی طرح آرپانت ایجاد شبکه‌ای برای تبادل اطلاعات نظامی و حفاظت ایالات متحده امریکا از تبعات جنگ سرد با شوروی سابق بود، سه مرکز از چهار مرکزی که برای راه‌اندازی شبکه‌های رایانه‌ای به کار می‌رفتند از همان ابتدا در مسیر آموزشهای مدرسه‌ای رشد کردند و از اوایل دهه 70، با به‌ثمر‌نشستن این طرح، تبادل اطلاعات و داده‌های علمی نیز بین مراکز مدرسه‌ای آمریکا شروع شد. البته آموزش الکترونیکی به شکل امروزی و در این گسترۀ کاربرد در اوایل دهه 1990 با ظهور شبکه جهانی اینترنت شکل گرفت و، با توجه به قابلیتهای بسیار زیاد وب (تار جهان‌گستر)، آموزش الکترونیکی به‌سرعت رشد کرد چنان که امروز جایگاه خود را در ساختار آموزشی بسیاری از کشورها تثبیت کرده است.

ایدۀ آموزش الکترونیکی، با طرح «دانشگاه باز» یا «دانشگاه آزاد»، که از سوی کشور انگلیس مطرح شد، ارتباط دارد. طبق این طرح، علاقه‌مندان، با استفاده از برنامه‌های تلویزیونی، آموزشهای علمی لازم را پشت سر می‌گذاشتند و مدرک دریافت می‌کردند. همچنین، با ابداع مفهوم «کلینیک آزاد» در ایالات متحده آمریکا (در دهه 1960)، گام مهم و بزرگی در این زمینه برداشته شد. در دهۀ هفتاد به‌خاطر افزایش دسترسی گسترده و عمومی به کامپیوتر در آمریکا تدریس غیرحضوری رایج شد و، برای نخستین بار، ارائۀ واحدهای درسی به‌شیوۀ آنلاین در اوایل دهه 1980 به‌وسیله یکی از بنیانگذاران دانشگاه مجازی در ایالات متحده آمریکا ابداع شد. در 1988 نیز برای اولین بار یک برنامۀ نرم‌افزاری، با نام "استاد دیجیتالی"، که یکی از استفاده‌های اولیه از کامپیوتر را در امور آموزشی مطرح می‌کرد، در آمریکا مورد بهره‌برداری قرار گرفت. از آن هنگام تا امروز، آموزش الکترونیکی تغییرات و پیشرفتهای بسیاری داشته است. در 1995 مراکز علمی-آموزشی آمریکا با ایجاد تغییراتی در سیستم خود و بهینه‌سازی آن توانستند روش آموزش الکترونیکی را در سراسر جهان اشاعه دهند.

تعریف آموزش الکترونیکی

منظور از آموزش الکترونیکی به‌طور کلی بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات در امر آموزش یعنی استفاده از سیستمهای الکترونیکی مانند کامپیوتر، اینترنت، دیسکهای چندرسانه‌ای، نشریه‌های الکترونیکی، خبرنامه‌های مجازی، و نظایر اینهاست که با هدف کاستن از رفت‌و‌آمدها و صرفه‌جویی در وقت و هزینه و در ضمن یادگیری بهتر و آسانتر صورت می‌گیرد. این سیستمها گاه می‌توانند جایگزین کلاسهای حضوری هم شوند و، در عین حال، می‌توانند برای افراد سختکوش و علاقه‌مند مکمل کتاب و کلاس باشند. در یک جمله می‌توان گفت آموزش از دور آوردن یادگیری برای مردم است به‌جای آوردن مردم برای یادگیری. در یادگیری الکترونیکی بجز اینترنت از دیسکهای آموزشی، ویدئوهای آموزشی، و ماهواره نیز استفاده می‌شود. آموزش الکترونیکی روشهای آموزشی سنتی را تکمیل می‌کند و در برخی موارد جایگزین آن می‌شود. یکی از رویکردهای اصلی آموزش الکترونیکی آموزش ترکیبی به‌معنای به‌کارگیری همزمان بیش از یک رسانه در امر آموزش است که از جمله می‌توان به ترکیب آموزش توسط معلم و ابزارهای مبتنی بر وب اشاره کرد که البته با این روش، آموزش الکترونیکی جایگزین آموزش سنتی نمی‌شود بلکه آن را تکمیل می‌کند. در موارد بسیاری، آموزش الکترونیکی به‌تنهایی می‌تواند پاسخگوی همۀ نیازهای آموزشی باشد. امروز یکی از چیزهایی که می‌تواند فرد را از بقیه جلوتر اندازد و موجب برتریهای انکارناپذیر او شود یادگیری سریعتر است. هم‌زمان و همراه با تحولات و تغییرات وسیعی که درجهان به ‌وجود آمده است، رویکردها و دیدگاههای اندیشمندان نسبت به آموزش و یادگیری نیز تحولات زیادی داشته است. جالب است توجه شود که در زبان انگلیسی برای اشارۀ به امر «آموزش» در گذشته بیشتر از لفظ Training استفاده می‌شد که به‌‌معنای «تعلیم یا آموزش‌‌دادن» است ولی اکنون واژۀ Learning ‌کاربرد بیشتری دارد که به‌معنای «آموزش‌گرفتن» است. در آموزش سنتی چون مبنای کار در واقع آموزش‌‌دادن بوده است در نتیجه آموزش به‌صورت نوعی اجبار یا تنبیه تلقی می‌شده و با زور یا اکراه همراه بوده است و از این رو افت تحصیلی بارز بود، امّا در یادگیری نوین چون خود فرد می‌خواهد یاد بگیرد بازدهی به‌یقین بالاست. سیستم آموزش مجازی، در واقع، محیطی مجازی فراهم می‌کند تا یادگیرنده بدون نیاز به حضور یاددهنده بتواند مطالب را یاد بگیرد. آموزش الکترونیکی نوع جدیدی از آموزش است که در آن نیازی به حضور دانشجویان در کلاسهای برنامه‌ریزی‌شده نیست. موضوعهای درسی چنان طراحی شده‌اند که دانشجویان را به بهترین وجه راهنمایی کنند زیرا آنها در کلاسهای درس حضور فیزیکی ندارند و از حضور مستقیم استادان بهره نمی‌برند.

آموزش از دور و آموزش الکترونیکی

آموزش از راه دور معمولا به دو شیوه الکترونیکی و غیرالکترونیکی صورت می‌گیرد. در آموزش الکترونیکی می‌توان از طریق ایمیل مطالب را در کمترین زمان به کاربران انتقال داد. امروزه دانشگاههای مجازی یکی از جدیدترین و کارآمدترین اشکال آموزش از دور هستند و اخیراً در کشورهای مختلف نقش بسزایی در آموزش بر عهده داشته‌اند. دانشگاههای مجازی مفهوم «کلاس درس» را دگرگون کرده‌اند.

بسیاری از فعالیتهایی که در کلاسهای مجازی صورت می‌گیرد مشابه آنهایی هستند که در برنامه‌ها و کلاسهای سنتی درس انجام می‌شود، اما ماهیّت و فضایی که این فعالیتها در آن انجام می‌شود متفاوت است. در کلاسهای مجازی دانشجویان در بعضی از دوره‌ها به‌صورت کنفرانسهای رایانه‌ای شرکت می‌کنند. این دوره‌ها از طریق اینترنت و شبکه‌های وب جهانی ارائه می‌شوند و از نرم‌افزارهایی استفاده می‌کنند که امکان برقراری ارتباط را برای دانشجویان در نقاط مختلف فراهم می‌سازند. ورود به این دوره‌ها از طریق رایانه شخصی در خانه یا در محیط کار با اتصال به اینترنت امکان‌پذیر است. این نوع آموزش با تعداد محدودی استاد می‌تواند دانشجویان بسیاری را پوشش دهد، اگر چه این سیستم قادر خواهد بود از تمامی مدرسان در رده‌های مختلف هیئت علمی استفاده کند. امروزه صدها دانشگاه معتبر در سراسر دنیا دروس و رشته‌های دانشگاهی خود را از طریق اینترنت ارائه می‌کنند؛ تنوع رشته‌ها و دروس ارائه‌شده با این روش بسیار زیاد است.

در روشهای غیرالکترونیکی، محتوای دروس به‌شکل جزوات آموزشی توسط اساتید مجرب تهیه می‌شود و در شکل بسته‌های پستی در اختیار دانش‌پژوهان قرار می‌گیرد.

اهداف آموزش از دور

·  ارائه آموزش از راه دور با بهره گیری از روشهای متنوع و مناسب و به‌کارگیری فناوری روز (انعطاف در روشهای آموزش و اجرای آن)

·  جبران فرصت تحصیلی از‌دست‌رفته

·  زدودن محدودیت سنی ،جنسی و جغرافیایی در امر آموزش

·  آشنایی با روشهای تحصیلی پیشرفته در سایر نقاط جهان و و دسترسی به آنها

·  ترویج فرهنگ به‌کارگیری مناسب فناوری اطلاعات

مزایای آموزش از دور

·  هزینه های کمتر: این نوع آموزش با توجه به ارزان‌شدن دسترسی به اینترنت و نبودن هزینه‌هایی چون هزینه‌های ایاب‌و‌ذهاب نوعی آموزش ارزان در مقایسه با آموزشهای حضوری است.

·  آرامش: افرادی که در ارتباط رودررو با استاد در کلاس دچار اضطراب و دلهره می‌شوند معمولاً در کلاسهای مجازی آرامش بیشتری دارند، چرا که به‌راحتی از خانه خود (و حتی از روی تخت‌خواب خود) می‌توانند در کلاس حاضر شوند و با معلم و دیگر دانش‌آموزان گفتگو و در فعالیتهای کلاسی شرکت کنند.

·  صرفه‌جویی در مصرف انرژی: با توجه به مشکل بحران انرژی و گران‌شدن بنزین، صرفه‌جویی در مصرف انرژی و سوخت یکی از بزرگترین دغدغه‌های دولتها است. با گسترش آموزش از دور و موسسات آموزشی مجازی در سطح کلان گام بزرگی در جهت صرفه‌جویی در مصرف سوخت و اتلاف انرژی برداشته می‌شود.

·  کم‌شدن ترافیک و آلودگی: افزایش فرهنگ استفاده از آموزش از دور در نهایت به کم‌شدن ترافیک شهری، آلودگی هوا، و آلودگی صوتی کمک خواهد کرد.

·  عدم نیاز به حضور فیزیکی استاد و دانشجو: از آنجا که در این نوع آموزش غالب ارتباطات از طریق شبکه اینترنتی است، لزومی به حضور فیزیکی استاد و دانش پژوه در کلاس نیست. تنها کافی است دانشجو با استاد از طریق دستگاه کامپیوتر از منزل یا نزدیک‌ترین مرکز متصل به شبکه به دانشگاه مجازی متصل شود و از امکانات آن بهره ببرد.

·  عدم وابستگی کلاس درس به زمان و مکان خاص: دسترسی شبانه‌روزی به متون درسی در آموزش مکاتبه‌ای به استفاده‌کنندگان امکان می‌دهد به‌جای غیبت از محل کار در فرصتها و اوقات فراغت به یادگیری بپردازند. البته این سیستم آموزشی را تکنولوژی کنفرانس از دور در تالار کنفرانس و کلاسهای آنلاین با حضور استاد در زمان خاص (جهت رفع اشکال) پشتیبانی می‌کند، ولی بخش اعظم این سیستم مبتنی بر دروسی است که دانشجو در هر زمانی (آفلاین) می‌تواند آنها را دریافت کند.

·  کیفیت بالای ارائه دروس: در دانشگاه حضوری تعداد اساتید برای یک درس محدود است، مثلاً برای یک درس خاص ممکن است یک یا نهایتاً دو استاد وجود داشته باشد، ولی در آموزش مکاتبه‌ای تیمهای مجرب با استفاده از تکنولوژیهای مدرن و متنوع چندرسانه‌ای می‌توانند درسها را به نحو مطلوب آماده و ارائه کنند. در ضمن دانشجو می‌تواند محتوای دروس را چندین مرتبه مشاهده کند و از این لحاظ نیز کیفیت آموزشی بهبود می‌یابد.

·  پشتیبانی و ثبت‌نام از تعداد زیاد دانش‌پژوه در یک درس: در دانشگاه حضوری به‌دلیل محدودیت کلاسها و همچنین به سبب بازدهی پایین این مشکل وجود دارد که دانشجویان در اثر تکمیل ظرفیت کلاسها نتوانند در درس دلخواه ثبت نام کنند. این مشکل در آموزش مکاتبه‌ای به‌ندرت پیش می‌آید.

مهمترین منابع مورد استفاده در تدوین این مقاله

• Behrman, J.R. (1977), Mother’s Schooling and Child Education, Philadelphia: University of Pennsylvania Press


• Blumberg, R.L. (1988), Income under Female versus Male Control, Journal of Family Issues, No 9, pp: 51-84


• Jorgenson, D.W. (1995), Postwar US Economic Growth, Cambridge, MA, MLT Press


• Rosenzweig, M.R. & K.J. Wolpin (1994), Are There Increasing Returns to Intergenerational Production of Human Capital, Journal of Human Resources, No 29, pp: 670-693


• Schultz, T.P. (1995) Human Capital and Development, in G.H. Peters et al, Agricultural Competitiveness, 22nd International Conference of Agricultural Econmics, Aldershot, England,