پارلمان به مجلسی اطلاق می شود که کار قانونگذاری را در کشور پیش میبرد. این نهاد در کشورها به نامهای مختلف یاد می شود در آمریکا به نام کنگرس، در در فرانسه به نام شورای ملی، در انگلستان به نام پارلمان و مجلس نماینده گان در جاپان یاد می شود. پارلمان در زبان فرانسوی به معنی محل گفتگو است. پارلمان به مثابه عالیترین مظهر اراده مردم و حاکمیت ملی است. نیرویی که به وضع قواعد و مقررات به منظور جهت بخشیدن به روابط اجتماعی می پردازد.
وظایف پارلمان:
قانونگذاری، نماینده گی، بررسی و نظارت، استخدام سیاسی یا تربیه سیاستمداران، مشروعیت بخشیدن، وارسی در کار قوه اجرائیه و بحث در موضوعات مهم از وظایف پارلمان می باشد.
ترکیب پارلمان
یوگسلاوی سابق دارای پنج مجلس بوده، آفریقای جنوبی سه مجلس و بیشتر پارلمان های جهان دو نوع مجلس و بعضی کشورها هم دارای تک مجلسی می باشد. برخی حقوقدانان برای دولت های فدرال دو مجلس و برای دولت های بسیط یک مجلس را مناسب می دانند.
استدلال طرفداران دو مجلس
1- مجلس دوم می تواند با نظارت از مجلس اول، قدرت و زیاده روی های این مجلس را مهار کند.
2- نظام دو مجلسی می تواند به خوبی خلاء های حکومت را بیان کند. و قوه اجرائیه را مورد مداقه و بررسی قرار دهد.
3- وجود دو مجلس اصل نماینده گی را در جامعه وسعت می بخشد. نماینده گان می توانند از دیده گاه های مختلف به بررسی و قضاوت بپردازند.
4- هر دو مجلس می توانند اشتباهات و نواقص همدیگر را اصلاح کنند.
5- وجود مجلس دوم می تواند از شتابزدگی و تصویب قوانین جنجال بر انگیز جلوگیری به عمل آورد.
استدلال طرفداران تک مجلسی
1- یک مجلس می تواند موثر تر و فعال تر عمل کند و به تصویب قوانین و امور محوله پارلمان بپردازد. و از ضیاع وقت جلوگیری کند.
2- مجلس دوم به مثابه نیروی بازدارنده علیه دمکراسی و اراده مردم عمل می کنند زیرا اعضای شان غیر منتخب است و در برابر کسانی موضع گیری می کنند که از سوی مردم به صورت مستقیم انتخاب شده اند.
3- موجودیت دو مجلس بیشتر سبب نزاع و درگیری میان مجلسین می شود.
4- گاهی مجلس دوم با دیدگاه های محافظه کارانه سبب جلوگیری رشد و ترقی اجتماعی می شود.
اصول و بنیادهای پارلمان
بدون فراهم بودن این اصول پارلمان از استقلال عمل برخوردار نبوده و زمینه ی فعالیت برای اعضای آن هم مساعد نمی باشد. این اصول قرار ذیل است:
مصئونیت پارلمانی، حمایت از حیثیت پارلمان، پرداختن به شغل نماینده گی و احتراز از دیگر مشاغل رسمی، حقوق و امتیازات اعضای پارلمان، استقلال پارلمان اعم از استقلال اداری، مالی و نظامنامه ایی یا آئین نامه، مجموع اینها اصول پارلمان را تشکیل می دهند.
سازمان داخلی و تشکیلات
رئیس و هیئت رئیسه، در پارلمان بخش اصلی اداره کننده امور به حساب می رود. در برخی کشور ها رئیس مجلس و نائب ها و منشی هایش انتخابی هستند که از سوی خود مجلس برای یک دوره تقنینی انتخاب می شوند. در برخی از کشورها رئیس مجلس از سوی شاه یا رئیس جمهور انتصاب می شوند. این انتصاب بیشتر در مجلس سنا صورت می گیرد. عنوان رئیس مجلس در کشورهای مختلف فرق می کند در بریتانیا به نام سخنگو یاد می شود. در برخی کشورهای دیگر به نام رئیس مجلس یاد می گردد.
نحوه ی انتخاب رئیس مجلس و نایب و منشی ها بیشتر با آراء مستقیم، سری و با اکثریت آرا صورت می گیرد. در بیشتر کشورها در صورت فوت یا استعفای رئیس دولت، رئیس مجلس تا برگزاری انتخابات این مقام را به عهده می گیرد.
بخش اداری، تشکیلات اداری پارلمان و نحوه تعیین رئیس اداری و رئیس بخش های آن در کشورهای مختلف فرق می کند. اما رئیس اداری پارلمان و روسای بخش های متعدد آن در همکاری و همآهنگی با رئیس پارلمان و هیئت رئیسه به کار و فعالیت می پردازند.
کمیسیون ها، کمیسیون ها عبارت از مجموع منتخب اعضای پارلمان است که برای انجام یک کار مشخص برگزیده می شوند. پارلمان به اندازه ی که کمیسیون های موثر و کارا داشته باشد به همان اندازه موثر می باشد. کمیسیون ها به دو بخش عادی و تخصصی تقسیم می شوند. کمیسیون عادی عبارت از کمیسیون هایی است که بدون در نظرداشت تخصص یا گرایش های سیاسی و حزبی در داخل پارلمان برای سهم گیری در مسایل پارلمان تعیین و همه اعضای پارلمان در این کمیسیون ها سهم می گیرند. این کمیسیون به صورت کل موضوعات مربوط به مسایل بودجه و مالی، طرح لوایحی که موجب هزینه مالی می گردد و طرح لوایح قانونی می پردازد.
کمیسیون های تخصصی، عمده ترین کمیسیون ها در پارلمان های جهان کمیسیون های تخصصی هستند که در بخش های متنوع و تخصصی با داشتن امکانات لازم به کار و فعالیت می پردازند. کمیسیون های تخصصی به دو بخش تقسیم می شوند کمیسیون های دایمی، کمیسیون های موقتی. اعضای کمیسیون های دایمی برای یک دوره تقنینی یا یک دوره اجلاس مجلس تعیین می شود. و وجود آنها در آئین نامه مجلس یا در قانون اساسی پیش بینی شده است.
کمیسیون های موقت، به آن دسته از کمیسیون های گفته می شود که به اثر نیاز مشخص برای بررسی یک موضوع تشکیل می شود و با اتمام کار و ارائه گزارش به مجلس کارشان پایان می یابد.
کمیسیون بررسی و تحقیق، در بیشتر موارد به رسیده گی به اتهام علیه نماینده گان می پردازد.
کمیسیون های مشترک، متشکل از هر دو مجلس است که در صورت اختلاف در تقنین میان دو مجلس به حل این موضوع می پردازد.
قانون
در برخی از آثار و رسالات حقوق اساسی و علم سیاست، قانون را نتیجه و ماحصل کار قوه مقننه دانسته اند. قانون گذاری بر این اساس، اعمالی است که مجالس مقننه برای وضع قواعد عمومی و غیر شخصی انجام می دهند. اما قانون در معنی عام آن عبارت است از مقررات که توسط قوه اجرائیه، آئین نامه های که توسط کابینه، تصامیمی که موسسان می گیرند، وضع قوانین توسط همه پرسی یا وضع قوانین در حالت اضطرار را شامل می شود.
محدوده صلاحیت قانون
مطابقت قوانین با اساسات دین مقدس اسلام در قوانین اساسی کشورهای اسلامی، مراعات حقوق بشر، میثاقهای بین المللی، حقوق سازمان های بین المللی و منطقوی همه محدودیت هایی هستند که در قوانین اساسی کشورها در عرصه تقنین در نظر گرفته شده است.
طرح قانون یا ابتکار پیشنهاد قانون
پیشنهاد قانون از سوی دو مرجع صورت می گیرد یکی نماینده گان مجلس است که به آن طرح قانونی یاد می کنند و دیگر از سوی قوه اجرائیه است که به نام لایحه قانونی یاد می شود. نماینده گان به صورت انفرادی و جمعی حق پیشنهاد طرح قانون را دارند. کشورهای مختلف جهان در این مورد روشهای متعدد دارد. در آمریکا یک نماینده به تنهائی نیز حق پیشنهاد طرح قانون را دارد. در بریتانیا نیز چنین است. در برخی از کشورهای دیگر ابتکار فردی قابل قبول نیست باید تعداد مشخصی از نماینده گان طرح پیشنهادی را امضا کنند. در افغانستان باید ده نفر نماینده طرح پیشنهاد قانون را ارائه کنند و از سوی یک پنجم اعضای مجلسی که پیشنهاد در آن مجلس ارائه شده تائید شود.
تقدیم طرح قانون از سوی قوه مجریه نیز صورت می گیرد. قوه قضائیه ی کشور نیز می تواند که در ساحه قضائی پیشنهاد طرح قانون را ارائه کند اما از طریق حکومت می تواند این کار را انجام دهد. در برخی از کشورها هر دو مجلس در طرح قانون حق مساوی دارند اما در تعدادی از کشورهای دیگر چنین نیست. در بیشتر از کشورها رئیس دولت در پیام سالانه اش یا در جریان افتتاح پارلمان جدید اولویت ها و فهرست قوانین پیشنهادی حکومت را به پارلمان عرضه می کند و پارلمان در زمینه اقدام می نماید.
کارهای قبل از تصویب قانون
قبل از تصویب قانون و یا در جریان تصویب قانون در بیشتر پارلمان ها کارهای ذیل به شیوه های مختلف صورت می گیرد.
مشوره های بیرون از پارلمان، دستور کار جلسات پارلمان، حد نصاب، اکثریت ساده یا مطلق، نحوه رای گیری که با شکل های مختلف صورت می گیرد مانند دست بلند کردن، شفاهی بلی یا نخیر گفتن، ایستادن و نشستن، تقسیم به مخالف و موافق، انداختن رای در صندوق و رای دهی الکترونیکی کارهایی است که قبل از تصویب و در جریان تصویب صورت می گیرد.
عملیه تصویب
قرائت اول، کمیسیون، قرائت دوم، قرائت سوم، کمیسیون مشترک، توشیح رئیس دولت و انفاذ قانون از مراحل تصویب قانون به شمار می رود.
روش های دیگر قانون
همه پرسی یا ریفراندوم، حالت اضطرار و دوره انتقال از روش های دیگر قانون است.
نماینده گی
دومین وظیفه اعضای پارلمان، نماینده گی کردن از مردم است. این اعضاء در راستای نظارت از عملکرد حکومت، جلب توجه مسئوولین حکومتی به امورات مردم و وضع قوانین به نفع عام جامعه را در قالب نمایندهگی از مردم به نمایش میگذارند.
بررسی و نظارت
یکی از مهمترین وظایف پارلمان در عصر حاضر نظارت بر عملکرد قوه اجرائیه است. این کار پارلمان را قادر میسازد تا با در نظرداشت اصل مسئولیت قوه اجرائیه در برابر پارلمان، به بررسی قوه اجرائیه در بخش های مختلف بپردازد. عملیه نظارت با روشهای مختلف صورت می گیرد. که معمول ترین این روشها از سه طریق انجام می شود: 1- سوال 2- مباحثات اضطراری. 3- تشکیل کمیسیون های بررسی.
استخدام سیاسی یا تربیه سیاستمداران
تربیه سیاستمداران یکی دیگر از وظایف پارلمان می باشد. پارلمان مکان مناسبی برای رشد استعدادهای سیاسی و سیاستمداران حرفوی در کشور است. تجربه نشان داده که از میان پارلمان استعدادهای خوب رشد نموده و در عرصه سیاست گذاری، تقنین و امور سیاسی کشور می درخشند.
مشروعیت بخشیدن
پارلمان به نماینده گی از مردم بر قوانین و تصامیم حکومت مهر تائید زده و آنرا مشروعیت می بخشند. پارلمان به حکومت مشروعیت می بخشد.
بحث در موضوعات مهم
اعضاء پارلمان به عنوان نماینده مردم وظیفه دارند در مسائل مهم ملی بحث کنند. بحث پیرامون مسائل مهم گاهی به خواست حکومت، گاهی به خواست خود پارلمان در مواردی هم به تقاضا تعدادی از نمایندهگان و یا احزاب مخالف حکومت صورت می گیرد.
پارلمان و بودجه کشور
یکی از وظایف پارلمان تصویب بودجه مالی دولت است. دولت برای انجام امور محوله خود نیاز به درآمد دارد. منابع درآمد دولت متعدد و متنوع می باشد. جمعآوری مالیات، درآمد از بخشهای دولتی از جمله منابع عدایداتی دولت است. دولت باید مصارف خود را از عایدات تامین نماید. برای اینکار نیاز است که بودجه سالانه تهیه گردد. بودجه همان پیش بینی نیازهای دولت برای یک مدت معین می باشد که این مدت معمولا بیش از یک سال نیست.
رابطه پارلمان با قوه مجریه
در نظام های که بر اصل تفکیک قوا استوار است پارلمان بر اعمال و بر برخی از مسئوولین اجرایی نظارت مستقیم دارد و آنان در مقابل پارلمان پاسخگو هستند مانند نظام ریاستی یا شبه ریاستی. در نظام های که اصل بر همکاری قوا است قوه اجرائیه از بطن پارلمان به وجود می آید و در برابر پارلمان پاسخگو است. پارلمان در رابطه اش با قوه اجرائیه از وسائل و امکانات تاثیر گذار ذیل کار می گیرد:
1- تعیین اعضاء قوه اجرائیه: در بعضی از نظام های ریاستی در راس دولت، رئیس جمهور و در راس حکومت نخست وزیر قرار دارد و در بعضی از این نظامها در راس دولت و حکومت هر دو رئیس جمهور قرار دارد. اما در نظامهای پارلمانی در راس دولت رئیس جمهور و در راس حکومت نخست وزیر می باشد. در نظام ریاستی که بر اصل تفکیک قوا استوار است رئیس جمهور مستقیماً از سوی مردم انتخاب می شوند و کابینهاش را تشکیل می دهد اما از سوی مجلس باید رای اعتماد بگیرد. کسی حق عزل و نصب آنها را ندارد و آنها در برابر رئیس جمهور مسئوولاند. پارلمان می تواند آنها را احضار و مورد پرسان قرار دهد. اما در نظام پارلمانی رئیس دولت به صورت مستقیم از سوی مردم انتخاب نمی شود. شیوه های متعدد وجود دارد در کشورهای که نظام فدرال است مانند هندوستان مجالس ایالتی در تعیین رئیس دولت نقش دارد. نقش پارلمان در تعیین صدر اعظم، اعضای کابینه، دادن رای موافق به آنها برجسته و الزامی است.
2- نصب برخی از مقامات عالی رتبه اجرایی و قضائی: اصل بر اینست تا مقامات عالی رتبه اجرایی توسط قوه مجریه تعیین شود اما در بیشتر کشورها پارلمان در تعیین این افراد نقش دارد.
3- مسئولیت سیاسی وزراء در مقابل پارلمان: در نظامهای پارلمانی وزراء در برابر پارلمان مسئولیت سیاسی دارند. به این معنی که هیئت وزیران از همه اعمال و تصمیم گیری های خویش در برابر پارلمان پاسخگواند. ضمانت اجرایی این مسئوولیت در نظامهای پارلمانی عزل وزیر از سوی پارلمان است. مسئوولیت سیاسی در برابر پارلمان بر دو نوع است: یکی فردی و دیگری جمعی. مسئوولیت فردی به این معنی که هر وزیر در حوزه فعالیت خود در مقابل پارلمان مسئوول است. اگر نتواند در مقابل پارلمان از عملکرد خود دفاع کند مجبور است از وظیفهاش کنارهگیری کند. مسئوولیت جمعی به این معنی که کابینه به صورت دسته جمعی عمل نموده و تصمیم میگیرد اگر موضوع مطرح شده از سوی پارلمان متوجه عملکرد همه وزیران یا بیشتر از یک وزیر باشد در آن صورت همه وزیران مسئوول اعمال قوه مجریهاند.
4- مراقبت اجرائیه از سوی پارلمان: پارلمان به شیوه های مختلف می تواند از عملکرد قوه مجریه نظارت و مراقبت کند. معمول ترین این شیوه ها عبارتند از: الف: خواستن گزارش کاری از کارمندان قوه مجریه. ب: یاد دهانی، موضوع را به صدر اعظم تذکر می دهد و از او خواهان توضیح می شود. ج: سوال، استیضاح، تحقیقات پارلمانی و نظارت بر بودجه از دیگر اشکال مراقبت از عملکردهای قوه مجریه می باشد که توسط پارلمان صورت می گیرد.
راه های مداخله قوه مجریه بر قوه مقننه
قوه مجریه نیز از راه های ذیل می تواند که در امور پارلمانی دخالت کند و به گونه ی این شورا ملی را تحت تاثیر خود قرار دهد.
1- انتصاب اعضای قوه مقننه: قوه مجریه می تواند برخی از اعضای مجلس دوم را منصوب سازد.
2- دخالت در سازماندهی داخل مجلس: قوه اجرائیه می تواند با بازی نمودن نقش در تعیین هیئت رئیسه، تنظیم آئیننامه داخلی مجلس، تنظیم دستور جلسات مجلس، نقش بازی کند.
3- اعمال نفوذ در روند قانونگذاری: قوه اجرائیه می تواند در روند قانونگذاری پارلمان از طریق مهره های انتصابی شان دخالت کرده و این روند را تحت تاثیر قرار دهد.
4- انحلال پارلمان: در بیشتر نظامهای پارلمانی قوه مجریه می تواند به انحلال پارلمان اقدام کند. این برنده ترین سلاح در دست قوه مجریه است.