ازدواج حضرت جواد علیه السلام با ام‌الفضل هم از ناحیه حضرت قابل بررسی است و هم از ناحیه مأمون که چه اهدافی از ازدواج دختر خود با امام جواد علیه السلام داشت؟ به نظر می‌رسد مأمون اهداف زیر را دنبال می‌کرد:

1- نظارت بر رفتار امام جواد علیه السلام: مأمون با فرستادن دختر خود به خانه امام می‌خواست آن حضرت را همیشه زیر نظر داشته باشد و دختر مأمون نیز در انجام این رسالت موفق بود، زیرا در خبرچینی گزارشگری ماهر بود.

2- جذب حکومت: مأمون تصور می‌کرد با این وصلت امام جواد علیه السلام را مجذوب مادیات و امکانات سلطنتی نموده و به قداست و حرمت امام لطمه وارد نماید؛ غافل از این که امام جواد علیه السلام یکی از زاهدترین امامان بوده و جذب دستگاه حکومت نمی‌گردید.

3- جلوگیری از اعتراض علویان: دشمنی مأمون با علویان موجب شد که آنان علیه وی اعتراض نموده و حکومت او را متزلزل کنند. مأمون با این ازدواج قصد داشت خود را علاقه‌مند به امام نشان دهد،‌ در نتیجه شیعیان قیام نکنند.

طبیعی بود که مأمون جهت تحقق اهداف فوق شدیداً امام را تحت فشار قرار داد و برای این وصلت از همةه راهکارها و اهرم‌ها بهره گرفت.

عوامل زیر در ازدواج امام جواد علیه‌السلام تأثیرگذار بود:

1- اجبار امام به ازدواج: بی‌تردید ازدواج امام جواد علیه السلام با دختر مأمون خواسته امام نبوده و این ازدوج مانند ازدواج‌های معمولی که مبتنی بر خواست و رعایت شرایط باشد، صورت نگرفت. زیرا امام جواد علیه السلام می‌دانست که مأمون پدرش امام رضا علیه السلام را به شهادت رسانده و یکی از دشمنان خاندان اهل‌بیت پیامبر صلّی الله علیه و‌ آله و شیعیان است. از سوی دیگر حکومت مأمون وجاهت قانونی و مشروعیت نداشت.

مأمون جهت رسیدن به اهداف خود شدیداً امام را تحت فشار قرار داد و حتی حضرت را تهدید نمود. برخی عقیده دارند که اگر امام ازدواج نمی‌کرد، ممکن بود امام را ترور کند.

گرچه در قاموس ائمه علیه السلام ترس از مرگ وجود ندارد، ولی در آن مقطع زنده بودن و رهبری او نقش بنیادی در حفظ دین و مصالح مسلمانان داشت.

یکی از نویسندگان می‌نویسد: "به نظر می‌رسد که موافقت امام با این ازدواج عمدتاً بر اثر فشاری بود که مأمون بر امام وارد کرد".

2- حفظ شیعیان: یکی از استراتژی‌های مهم خلفای اموی و عباسی،‌ شیعه‌ستیزی بوده و آنان از هیچ جنایتی علیه علویان دریغ نکرده به آزار و زندانی و قتل آنان می‌پرداختند. از سوی دیگر یکی از سیاست‌های مهم ائمه علیهم السلام حفظ شیعیان بود،‌ چنان‌که امام حسن علیه السلام یکی از علل صلح خویش را حفظ شیعیان بیان نمود.

ائمه علیهم السلام سعی می‌کردند با اتخاذ سیاست و راهکارهای منطقی و معقول به حفظ شیعیان بپردازند، گرچه ممکن بود اتخاذ راهکار حفظ شیعیان، شخصیت آنها را زیر سؤال ببرد. شاید امام جواد علیه السلام از ازدواج با دختر مأمون،‌ حفظ شیعیان را دنبال می‌کرد. طبیعی بود که مأمون با ازدواج دخترش با امام جواد علیه السلام تا اندازه‌ای از سیاست خصمانه خود علیه شیعیان پرهیز می‌کرد، زیرا به‌حسب ظاهر با امام شیعیان رابطه فامیلی برقرار کرده بود.

3- تکلیف‌گرایی: بی‌تردید فعالیت‌های ائمه علیهم السلام ریشه در انجام تکالیف الهی داشته و همه فعالیت‌های آنان مبتنی بر مصالح است. شاید علت ازدواج امام جواد علیه السلام با ام‌الفضل بر اساس تکلیف بوده است. ائمه علیهم السلام تکلیف‌گراترین انسان‌ها و در برابر انجام دستور الهی مطیع‌ترین انسان‌ها بودند؛ ازاین‌رو هرگاه برای ائمه از سوی خداوند تکلیف تعیین می‌شد، انجام می‌دادند، گرچه انجام تکلیف به‌ظاهر برای برخی خوشایند نبوده و حتی عمل ائمه را زیر سؤال می‌برند. شاید ازدواج امام جواد با دختر مأمون نوعی تکلیفی بود که تعیین شده بود، شاید امام جواد با این ازدواج در صدد خدمت به مردم و حفظ دین بود؛ امام با نفوذ در مرکز حکومت سعی می‌کرد که شیعیان حفظ شده و تا اندازه‌ای از سیاست دین‌ستیزی مأمون جلوگیری نماید و به جامعه دینی خدمت کند. با اتخاذ سیاست‌های منطقی، به‌رغم آن که با ام‌الفضل ازدواج نمود، تحقق اهداف مأمون را در خصوص ازدواج دخترش غیرممکن ساخت.

منبع: تبیان