ماهیت یوگا و مراحل آن

اساتید برجسته یوگا در توضیح یوگا می گویند:

«برای رسیدن به تعالی می­بایست جسم و روح انسان یکی شود و در صورت یکی شدن است که شخص به کمالات انسانی، تهذیب اخلاق و سلامت جسم و ذهن نایل می­شود … در یوگا ادعا می­شود انسان از طریق یوگا به خود اگاهی رسیده و به خویشتن خویش پی می­برد و قادر به شناخت و دیدن حقیقت می­شود»[۱۵] مروجین اصلی یوگا این مکتب را نه فقط یک ورزش بلکه معبری برای وصول به حقیقت می­دانند.

«مفهوم یوگا بسیار عمیق­تر از آن است که بین عوام شایع است، عده­ای آن را ورزش می­دانند، گروهی فکر می­کنند با یوگا می­توانند به زیبایی و تناسب اندام برسند ـ ولی هدف یوگا متعالی­تر از موارد فوق است، شخص ضمن خودشناسی به سلامت جسم و ذهن نایل گشته و نهایتاً به آرامش درون دست می­یابد.»[۱۶]یوگا در بالاترین سطح به ادعای آگاهی وحدانی عارف اشاره دارد که در آن فرد از من (نفس) خارج می­شود و سرشت روحانی او شکوفا می­شود.[۱۷]

فرایند یوگا را هشت مرحله شمرده­اند:[۱۸]

«یاما (اعمال و رفتاری که عموم باید انجام دهند)، نیاما (اعمال و روش­های شخصی)، آسانا (حرکات)، پرانایاما (کنترل تنفس)، پراتی­ها را (اعمال فکری و کنترل احساسات)، دهارانا (تمرکز)، دیانا (مدی تیشن) و ساما دهی (خودشناسی و حقیقت)[۱۹]

در یوگا انجام سه مورد اول مورد اهتمام همگانی است و باهدف سلامت جسمی و تفکر آگاهی ساز مورد عمل قرار می­گیرد.در مرحله اول (یاما) دسته­ای از دستورات عمومی و همگانی از جمله صداقت، پرهیز از دزدی، محدودیت در عمل جنسی، دوری از مال و ثروت و هواهای نفسانی توصیه می­شود. در قدم دوم (نیاما) مجموعه­ای از قوانین و رفتارهای شخصی که شامل روش­های معین فیزیکی و روانی می­باشدتعقیب می­شود مانند قناعت، ریاضت، خودآگاهی و اعتقاد به خدا. مرحله سوم (آسانا) شامل نگهداری بدندر حالات ویژه به منظور رشد و پیشرفت بدن و آرامش فکر است که پاکیزگی در مجرای کانال­ها و رسیدن به نیروی حیاتی به جسم و ذهن به عنوان هدف در این مرحله مورد نظر است.شرح روش­های یوگا را می­توان در کتاب­های متعدد هندو از قبیل وداها، اوپانیشادها، بهگودگیتا و تانتراها دید.[۲۰]

سه مرحله آخر در یوگا، یوگای درونی[۲۱] نام دارد و ۵  مرحله اول یوگای بیرونی نام گرفته است.تمامی هشت مرحله در یوگا به «آشتانگایوگا» معروف است.[۲۲] روش هشتخوان پتنجلی قرنها چهارچوبی رایج برای تعلیم و تدریس یوگا بوده است.[۲۳]

امروزه در یوگا،  تمرکز فراوانی برحرکات و اعمال و تکنیک های جسمی یوگا (آساناها) صورت می­گیرد که هدف هایی از قبیل انقباض و انبساط شش­ها، انعطاف ستون فقرات، تخلیه مناسب مواد زاید بدن، بالا رفتن مقاومت بدن در مقابل بیماری­ها، تصفیه خون و جریان صحیح خون با این تمرینها مورد لحاظ قرار می­گیرد و طی آن تکنیک­های مختلفی در حالت­های نشسته، شکمی، حرکات دست، حالت دو زانو، حالت سر آموزش داده می­شود. در یوگا زمانی به فرد «استاد» گفته می­شود که بتواند حرکات فیزیکی (آسانا) را بدون حرکت اضافی انجام دهد.[۲۴]

هر چند در سه مرحله اول یوگا اهداف روانی و روحی هم مورد نظر است اما در مرحله پرانایاما[۲۵]چهارمین رکن در راجایوگای پانا نجلی است. اما پرانایامای مطرح شده در هاتایوگا تمرینات تنفسی خاصی است که مقدمه رسیدن به پرانایامای پاتا نجلی است.[۲۶]که یک فرایند تنفسی است نگاه معنوی و عرفانی برجسته می­شود و یوگا خود را به مرز عرفان نزدیک می­کند، در این مرحله هرچند در بدو نظر، ورود و خروج منظم هوا مطرح است اما از نگاه یوگیست­ها با این فرایند تنفسی «نیروی حیات!» کنترل و منظم میشود.[۲۷]به ادعای ایشان پرانا چیزی فراتر از هواست. چیزی است که در حقیقت نیروی حیاتی است و شامل نیروی تحریکی تمام عناصر در زمین می­شود که منشا نیروی اندیشه است و نیروی حیاتی هر موجود زنده است.[۲۸] از همین جاست که پیوستگی میان پرانا و نیروی روح خود را نشان می­دهد و در نهایت این پیوستگی به اتحاد روح با خدا پیوند می خورد. در میان مجسمه های بودا  یک حالت مشهور که همان حرکت لوتوس است بیش از دیگر حالتها مشاهده می شود. این حالت یکی از حالتهای مراقبه پرانا ست که بودای آسوده را نشان می دهد .[۲۹]

ورود به مرحله چهارم (پرانایاما) در یوگا چنان اهمیت دارد که به «جان یوگا» مشهور است. در همین مرحله است که کانال­های انرژی و کسب انرژی مطرح می شوند[۳۰] و سخن از نادی­ها و رب النوع ماه و خورشید گفته می­شود.[۳۱]

ایده های محوری

۱ ـ کندالینی

این واژه به معنای مار آتشین، قدرت مار و نیروی اولیه است و منظور از آنمرکزی حلقه وار است که در حفره ای در پایین ستون فقرات قرار دارد[۳۲]که به اعتقاد یوگی ها  این مرکز دارای نیرویی روحانی است که میتواند تغییرات زیادی دروضعیت روحی و روانی فرد ایجاد نماید.[۳۳]این نیرو نشان دهنده نیروی خلاق خداوند است که در تعالیم هندو به آن شاکتی (تجلی بعد مونث خداوند ) گفته می شود.[۳۴]به اعتقاد ایشان بیداری این نیرو باید تحت نظر یک گورو و مرشد روحانی باشد که خود تجربه گر تمامی مراحل مختلف در این عمل بوده تا بتواند این تحول رابدون اسیب به انجام رساند، چرا که بیدار کردن نابهنگام این نیرو بیشترین خطر را در پی دارد.[۳۵]

از طرف دیگر بدون برانگیختن این انرژی خفته ، سیر روحی و رسیدن به سامادهی که غایت در یوگاست غیرممکن است.[۳۶]این انرژی حیات اگر از ستون فقرات به سمت بالا صعود کند از بالای سر خارج می شود و با انرژی روحانی موجود در جهان هستی آمیخته می شود[۳۷]و در این حالت است که شخص به حالت فرا آگاهی می رسد.[۳۸]فرا آگاهی همان یکی شدن روح فرد با روح جهان یا ابرخود است.[۳۹]به اعتقاد یوگی ها ،رهایی از چرخه تولد و مرگ ( زنجیره رنج وتناسخ ) از نتایج بیداری این نیروست.[۴۰]

علاوه بر مطالبی که در باب تاثیرات روحی و روانی بیداری کندالینی گفته شد به اعتقاد یوگی ها هرگاه کندالینی فعال شود حرکت آن می­تواند بر بسیاری از مراکز بدن هم اثر بگذارد. اولین مرکزی که اثر می­پذیرد دستگاه اعصاب است. همین طور بر معده، قلب و خون اثراتی دارد.[۴۱] یکی از اثراتی که برای بیداری کندالینی بر شمرده­اند تقویت حواس (نگاه ، فکر، ذهن ..) است.[۴۲]

چاکراها و نادی ها

چاکرا گردا­ب هایی هستند که انرژی از طریق آنها به بدن وارد و از آن خارج می­شود. در مباحث مربوط به یوگا معمولاً از ۷ چاکرا نام برده می­شود که محل تجمع انرژی اند. انرژی که این گرداب­ ها را به کار می­اندازد یکی از آنها کندالینی است دیگری نیروی روحانی نهفته در وجود ادمیان است. چاکراها قادر به دریافت انرژی هم هستند[۴۳]چرا که انسان­ها از دیگران انرژی می­گیرند هر چند که این انرژی ممکن است مثبت باشد و به قدرت چاکرا کمک کند و ممکن است نیرومند باشد و بعضی از چاکراها را از کار بیندازد و ممکن است اثر منفی داشته باشد.

نادی­ها هم کانال­های برای ورود و به گردش افتادن نیروی حیات در بدن­اند. (مجرای عصب در بدن ظریف) به عبارتی نادی یعنی رسانه و راه جریان انرژی در بدن [۴۴]نادی به منزله شبکه ظریفی از شریانها هستند (به معنی نی، رگ و …) که وظیفه آن حمل پرانا (انرژی حیاتی) در تمام سیستم انرژی لطیف انسان است. پرانا  همان «انرژی مطلق» است. این انرژی حیاتی جهانی همان است که در زبان چینی و ژاپنی «چی chi» و «کی ki» گفته می­شود. در بعضی از متن­های قدیمی هندی به ۷۲ هزار نادی اشاره شده که مهمترین آنها سوشومنا، آیدا و پینگالا نامیده می­شود.[۴۵] سوشومنا از کندالینی مستقیما به سمت بالا می رود اما دو نادی دیگر به صورت مارپیچ از کندالینی بالا می رود. جایی که دو نادی آیدا و پینگالا به هم می رسند و همدیگر را قطع می کنند «چاکرا» تشکیل می شود.

از طرف دیگر چاکراها از راه­ نادی­ها، انرژی حیاتی را از محیط اطراف و کیهان و از بدن­های لطیف دریافت می­کنند. یوگی­های معتقد به وجود ۸۸ هزار چاکرا در بدن هستند که هفت چاکرای آن اصلی است که در سرتاسر محور قائم میانی و در جلوی بدن قرار دارند (بدن اتری) که به شکل غنچه­های گل شیپوری هستند.[۴۶] غنچه گل نیلوفر نماد چاکراهاست. انرژی های حاصل از سنگ­ها و مواد معدنی و کانی­ها، تاثیرات ویژه­ای بر چاکراها دارند و قدرت شفا و بیدارسازی دارند.[۴۷]در یوگا علاوه بر چاکراهای متعدد و نادی های فراوان، به بدن های مختلف انرژی ( بدن اتری، بدن اختری ، بدن ذهنی، بدن روحانی ) هم اشاره شده است که به اعتقاد ایشان این بدن ها بعد از هر تناسخی دوباره با فرم جدید بدن فیزیکی یکی می شوند.

کتاب هایی که با عنوان چاکراتراپی امروزه منتشر می شود با هدف فعال نمودن و باز کردن چاکرا ها تالیف می شوند . هر چند برای این هدف تکنیک های یوگا را بسیار موثر می دانند اما درکنار آن، درمان از طریق سنگ ها ، کانی ها ، موسیقی و انرژی هم در یوگا بسیار مورد تاکید است.

تامل و کنکاش

۱       ـ برخلاف آن چه که مدعیان یوگا می گویند یوگا  نه مکتبی روان محور و نه مکتبی روح گرا بلکه مسلکی است که اساسا « تن محور» است چرا که این مبنا را یوگا از آیین تانترا گرفته و بدنامی آیین تانترا از این نظر چنان شهره است که ضرب المثل گردیده است، به گونه ای که یکی از علل ناشناخته ماندن تانترا و عدم توجه محققین ادیان هند به این آیین، نگاه ویژه و منحصر به فرد مکتب تانترا، به جسم و تن انسان و آیین های جنسی آن است. این آیین که در قرن چهارم میلادی شروع شد و درقرن ششم تثبیت شد درحقیقت آخرین ورق از کتاب آیین های معنوی هند است. از نگاه هندوها معنویت در تاریخ ( هم چون اعتقادی که به ادوار جهانی و انقراض تدریجی معنویت دارند ) سیر نزولی دارد و آثار تانترا چون مربوط به عصر سقوط معنویت بشر است دین عصر تاریکی[۴۸]نام گرفته است.

در نگاه تانترا چون انسان در عصر تاریکی، آلوده به گمراهی­ها و پلیدی هاست و در لجن­زار مادیات غوطه­ور است، ناچار باید آزادی خود را در همین منجلاب جستجو کند و بنای معنویت خویش را در همین گرداب بنا کند؛ پس لازم است از نیروی شگفت انگیز غریزه جنسی که محرک عصر تاریکی است استمداد جوید. هرچند در آیین­های باستانی هند، جسم انسان بزرگترین مانع صعود معنوی اوست، اما تانترا اهمیت جسم را در حد پرستش بالا می برد و آن را تبدیل به معبد می­کند، به گونه­ای که آورده­اند:

«بدون جسم نه تکاملی است و نه سعادتی … اماکن متبرکه در همین جاست … هیچ محل زیارتی چون جسم خودم نیافتم» [۴۹]

طبق اصل بالا، پرستش اصل مونث و الهه مادر که در تانترا نیروی زاینده حیات است، بسیار  اهمیت می­یابد. مراسم عبادی تانترا که مبنی بر محور قرار دادن روابط جنسی است جهت انعکاس ازدواج خدایانی چون شیوا و شاکتی است. طبیعی است که با این عینک، خوب و بد و خیر و شر همه اموری اعتباری و نسبی دیده می­شوند و آخرین حد نیکی با درجه بالای بدی مساوی جلوه می­کند. آمیزش عبادی جنسی[۵۰]از مراسم های مهم عبادی تانتراست.[۵۱] به طوری که درآثار مقدس تانترا گفته شده:

« همان کرداری که باعث می­شود گروهی در جهنم بسوزند، یوگی آزادی خویش را از همان راه بدست می­آورد»[۵۲]

جهت رسیدن به وحدت از راه آمیزش جنسی است که یکی از خطرناک­ترین روش­های ریاضت مشهور به کندالینی یوگا در تانترا ابداع گردیده است. نیروی خفته کندالینی که از اولین چاکراهای انسان سرچشمه می­گیرد، در مرکزی قرار دارد که بین مقعد انسان و آلت تناسلی اوست که در مرکز آن، آلت تناسلی نر است.در چنین منطقی ـ که جسم مرکز همه چیز است و عالم جسم تنزل یافته همان عالم کبیر است ـ بیشترین توجه به همین جسم فیزیکی معطوف می­شود و همه مطلوب­ها د ر همین جسم و نیروهای نهفته در آن جستجو می­شود. بی­دلیل نیست که بیش از هزار تکنیک در یوگا صرف پرورش جسم و تربیت بدن می­شود.

در نگاه اسلام هر چند به جسم توجه ویژه ای شده و نظافت و پاکی جسم و سلامت وشادابی بدن به صورت برجسته ای لحاظ گردیده است، اما همه این ها بر این مبناست که بزرگان دین، جسم را مرکب روح معرفی کرده اند و اصالت را به روح انسان ـ که نفخه ای الهی است و خلق ویژه خداوند است ـ داده اند و جسم از این نظر که پایگاه روح و حامل آن است کرامت یافته است . این ایده که « همان کرداری که باعث می­شود گروهی در جهنم بسوزند، یوگی آزادی خویش را از همان جا بدست می آورد» در منطق اسلام توهمی بیش نیست و برای پرورش روح، دستوراتی همگانی ومشترک تحت عنوان اوامر ونواهی الهی تشریع شده است و این طور نیست که بی بندوباری جنسی برای بعضی گناه و برای بعضی عامل رستگاری باشد. طبق متون اسلامی هرچند که با نظر به زمینه های ژنتیکی و بستر های اجتماعی، روح انسان ها ممکن است گرایشهای مختلفی پیدا کنند اما روح همه انسان ها برای تکامل و تعالی نیاز به دسته ای از اعمال و رفتارها دارند که نیاز مشترک همگان است وبدون این دسته از اعمال که در حکم اصول و زیربنای پرورش روح است، گرایش های فردی هر انسان راه بر به کمال و سعادت نخواهد بود. این اصول اعمال که تحت عنوان « واجبات و محرمات » نیز از آن ها یاد می شود، برامده از خصوصیت هایی فراگیر و مشترک در روح انسان هاست که باعث جعل دسته ای از قوانین مشترک  برای سیر و تعالی روح گردیده است.

۲ ـ قابل تامل این که الهه مادر که دربسیاری ازآیین های هندی مورد پرستش قرار می گیرد و در یوگا هم مورد توجه است همان است که جلوه نیروهای شر و نمودی از قدرت های شیطانی است به گونه ای که انتوان لاوی پایه گذار شیطان گرایی در عصر مدرن  ومولف انجیل شیطانی از نام های شیوا و دخترش کالی  به عنوان نامهای شیطان (The Infernal Names ) و تجسم شیطان و جلوه آن در کتابش یاد می کند. نام شیوا و کالی به عنوان نام مقدس شیطان در متن زیر از کتاب انجیل شیطانی آمده است.