پوکی استخوان وراه های پیشگیری از آن

در 30 سال گذشته محققان در مورد بیماری های قلبی عروقی به عنوان تهدیدی جدی در کشورهای در حال توسعه هشدار دادند. متاسفانه این هشدارها غالبا مورد توجه قرار نگرفت و امروزه در کشورهای در حال توسعه با شیوع بسیار زیاد بیماری های قلبی- عروقی مواجه هستیم. پزشکان معتقدند که نباید اجازه دهیم اتفاق مشابهی در مورد پوکی استخوان بیفتد. متاسفانه بی توجهی به پوکی استخوان هنوز در میان افراد مرتبط با بهداشت، بیماران و عموم مردم به طور واضح دیده می شود

   در حال حاضر بیش از 200 میلیون نفر در سراسر دنیا مبتلا به پوکی استخوان (استئوپروز) هستند. براساس گزارش سازمان بین المللی پوکی استخوان، در هر30 ثانیه یک نفر در اتحادیه اروپایی دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان می شود. درمان پوکی استخوان و تبعات ناشی از آن به طور مستقیم در اروپا و امریکا سالانه به مبلغی حدود 27 میلیون دلار بالغ می شود. برآورد می شود تعداد شکستگی های لگن به علت پوکی استخوان تا اواسط قرن حاضر به 3 برابر افزایش یابد.

   بافت استخوان از سلول های زنده و مواد در حال تغییر تشکیل شده است. بیماری پوکی استخوان یا «استئوپروز» که به دردخاموش نیز مشهور است، عارضه ای است که در آن، تراکم سلول های استخوانی کم می شود و از قدرت طبیعی آن کاسته می شود. در این حالت، استخوان شکننده می شود و احتمال شکستگی حتی بر اثر ضربات کوچک افزایش می یابد.

   پوکی استخوان از بیماری های شایع است. روند این بیماری از 35 سالگی آغاز می شود. حدود نیمی از زنان مسن تر از 45 سال و90 درصد زنان مسن تر از 75 سال، به پوکی استخوان مبتلا می شوند. در ایران نیز50 درصد زنان 40 ساله و 90 درصد زنان 75 ساله، مبتلا به این بیماری هستند. به طور تقریبی، از هر سه زن، یک نفر و از هر 12مرد یک نفر، به پوکی استخوان مبتلا می شوند و این امر در سال، منجر به ده ها هزار شکستگـی ناتـوان کننده در مبتلایان می شود. با وجود این، متاسفانه تعداد اندکی از مبتلایان پوکی استخوان مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرند.

   عوامل مختلف

   پوکی استخوان به دلایل مختلف در افراد ایجاد می شود از جمله این عوامل افزایش سن فرد است که احتمال بروز پوکی استخوان را در افراد افزایش می دهد. در واقع بعد از 30 سالگی به ازای هر 10 سال بتدریج علائم کاهش توده استخوانی افزایش می یابد. جنس، یائسگی، سابقه فامیلی، وزن و اندازه استخوان، بیماری ها، مصرف داروها، عدم تحرک، سیگار کشیدن و کمبود کلسیم و ویتامین در مواد غذایی از دیگر دلایل ابتلائ به پوکی استخوان است.

   علاوه بر این موارد، پوکی استخوان به طور ثانویه در افرادی که اختلالات هورمونی و متابولیسمی مانند بیمـاری هـای مزمـن کبـد و کلیـه، دیابـت نـوع یک و اختلال رشد و هورمون های جنسی دارند بیشتر دیده می شود. همچنین از عوارض مصرف طولانی مدت داروهای حاوی کورتون نیز بروز پوکی استخوان است.

   زنان 4 برابر مردان

   اگرچه با افزایش سن هم مردان و هم زنان بیشتر در معرض ابتلا به پوکی استخوان قرار می گیرند اما زنان در مجموع  4 برابر بیشتر از مردان در معرض ابتلا به پوکی استخوان هستند؛ علت این امر، کوچک و ظریف بودن استخوان های زنان نسبت به مردان و متراکم بودن بیشتر استخوان آقایان است.

   زنان در 75 سالگی به طور متوسط 25 درصد حجم استخوان های متراکم و 40 درصد حجم استخوان های اسفنجـی شـان را از دسـت می دهنـد و بـه طور کلی 84 درصد زنان بالای 80 سال دچار پوکی استخوان می شونـد. از طرفـی هـر قـدر یائسگـی در سنیـن پایین تر آغاز شود خطر ابتلا به پوکی استخوان افزایش می یابد.یائسگی معمولا حوالی سن 50 سالگی رخ می دهد و با بروز آن میزان هورمون های استروژن تخمدان کاهش می یابد. این هورمون نقش مهمی در استحکام استخوان ها دارد، با کمبود هورمون استروژن تخریب بافت استخوانی افزایش می یابد. زنانی که یائسگی زودرس دارند (قبل از 45 سالگی) و نیز بانوانی که تخمدان هایشان با جراحی برداشته شده است بیشتر در معرض ابتلا به پوکی استخوان هستند. زنانی که بسیار لاغرند و استخوان بندی ظریفی دارند بیش از زنان چاق یا افرادی که اسکلت بندی درشتی دارند مستعد پوکی استخوان هستند. طبق آمارها در کشور ما 30 تا 50 درصد زنان و 20 تا 30 درصد مردان به پوکی استخوان مبتلا هستند.

  آمار بالا در ایران

   مطالعه ای که چندی پیش توسط وزارت بهداشت انجام شده نشان می دهد 47 درصد زنان و 44 درصد مردان بالای 50 سال در ایران دچار کمبود تراکم استخوان هستند و 4.6 افراد 20 تا 70 سال در ایران به پوکی استخوان در ستون فقرات مبتلا هستند. همچنین از هر 4 زن ایرانی بالای 50 سال، یک نفر به پوکی استخوان مبتلاست. این در حالی است که آمارهای جهانی، فاصله معنی داری با آمار کشور ما دارد. در سرتاسر دنیا از هر 3 زن، یک زن و از هر 5 مرد یک مرد بالای 50 سال دچار پوکی استخوان هستند. مطالعه دیگری در ایران نشان داده است نیمی از زنان بالای 45 سال و 90 درصد زنان بالای 75 سال در ایران به پوکی استخوان مبتلا هستند.

   بیماری خاموش

   فرد ممکن است بدون آن که خود متوجه شود به پوکی استخوان مبتلا شده باشد، در واقع به همین علت است که پوکی استخوان بیماری خاموش نامیده می شود. متاسفانه علائم بالینی در مراحل اول این بیماری وجود ندارد. اما در مراحل پیشرفته از روی عوارض می توان به وجود این بیماری پی برد. عوارض این بیماری عبارتند از: شکستگی خودبه خودی با کمترین ضربه بر استخوان ها بخصوص در نواحی ران و لگن، کمر و ستون مهره ها که غالبا این اولین علامت است. کمر درد شدید در نقطه خاص که نشانه شکستگی است.

   شکستگـی هـای حاصـل از این بیماری، به طور عمده درنواحی گردن، استخوان ران، مهره های ستون فقرات و استخوان های مچ دست، رخ می دهد حتی گاهی شکستگی های خودبه خودی مهره ها، گردن و استخوان ران نیز دیده شده است. وقتی بیماری خیلی شدید باشد، فشارهای خفیفی مثل خم شدن به جلو، عطسه یا سرفه کردن نیز می تواند باعث شکستگی مهره شود. از عوارض دیگر این بیماری تغییر شکل ستون فقرات است که موجب انحنای پشت یا قوز درآوردن می شود. کوتاه شدن قد نیز می تواند عارضه ای از این بیماری تلقی شود حتی بعضی محققان عقیده دارند افتادن دندان ها در سال های بالا نیز ناشی از همین پوکی استخوان است.

   در حال حاضر بهترین روش برای تشخیص پوکی استخوان ، سنجش تراکم استخوان یا دانسیتومتری است. امروزه برای سنجش تراکم استخوان دستگاه های جدیدی ساخته شده اند که می توانند با دقت نسبتا زیادی تراکم استخوانی ونسبت آن با استخوان سالم و سن مناسب را اندازه گیری کنند. آزمایش سنجش تراکم استخوانی بدون درد است و تنها چند دقیقه طول می کشد، همچنین احتیاج به آمادگی قبلی ندارد و برای انجام آن دارویی مصرف نمی شود. این سنجش پزشک را قادر می سازد تا استحکام استخوان را بسنجد و شدت پوکی استخوان را مشخص کند.

   جوش شیرین به جای شیر

   انستیتو تحقیقات تغذیه ایران در بررسی های خود به این نتیجه رسیده است که مصرف کم لبنیات سبب شده تا 90 درصد خانواده های ایرانی، کمتر از حد استاندارد کلسیم دریافت کنند. موضوع ناخوشایندی که ریشه در این کمبود کلسیم گسترده دارد، این است که سن پوکی استخوان در زنان ایرانی به 35 سال کاهش یافته است و اکثر این خانم ها با پوکی استخوان وارد دهه چهارم زندگی شان می شوند. مساله نگران کننده دیگری که وجود دارد، استفاده از جوش شیرین در پخت نان بخصوص در تهران است.

   جوش شیرین موجود در نان موجب می شود کلسیم مواد غذایی جذب نشود و در نتیجه روند پوکی استخوان تسریع شود. در حقیقت خانواده های ایرانی به جای مصرف شیر که می تواند جلوی پوکی استخوان را بگیرد، جوش شیرین مصرف می کنند که سیر بیماری را تشدید می کند.

   پیشگیری آسان

   پیشگیری همواره بهتر از درمان است خصوصا اگر این پیشگیری بسیار ساده باشد. در حقیقت می توان با روش های ساده ای، خطر پوکی استخوان را کاهش داد: تغذیه مناسب، از روش های بسیار موثر برای پیشگیری از پوکی استخوان است. غذای روزانه ما باید حاوی املاح کافی خصوصا کلسیم و ویتامین های لازم باشد تا روند پوکی استخوان کندتر شود. بهترین منبع کلسیم و پروتئین شیر، پنیر، ماست، و غذاهای دریایی به ویژه ماهی است.

   مصرف کلسیم روزانه 800 میلی گرم و در زنان باردار و شیرده 1200میلی گرم خصوصا از طریق مصرف لبنیات روند پوکی استخوان را به تعویق می اندازد. ویتامین D برای سلامت استخوان ها وجذب کلسیم، لازم و ضروری است. بنابراین باید زمانی را دربیرون خانه گذراند تا آفتاب بتواند پوست را برای ساختن ویتامین D تحریک کند. به همراه آن خوردن منابع غذایی و مکمل های غذایی حاوی ویتامین D که به جذب کلسیم کمک می کند، از راه های عمده پیشگیری از ابتلاء به پوکی استخوان است.

   انجام حرکات ورزشی مستمر تراکم سلول های استخوانی را زیاد می کند بنابراین ورزش هایی نظیر پیاده روی تند و شنا توصیه می شود. انجام ورزش های تحمل وزن از قبیل بارفیکس، تند راه رفتن، استفاده کردن از پله، کوهنوردی و نرمش های روزانه به ترمیم و ساختن بافت استخوان ها کمک می کند، به طور کلی فعالیت های فیزیکی باعث تقویت عضلات و افزایش تعادل بدن می شود، در نتیجه از افتادن که علت اصلـی شکستگـی اسـت جلوگیری می کند. در نهایت از مصرف مواد افزایش دهنده پوکی استخوان، مانند الکل، سیگار، قهوه فراوان و انواع نوشابه ها، باید خودداری شود.

کارشناسان معتقدند که برای سلامت استخوان‌ها باید از رژیم غذایی متعادل و مناسب برخوردار بود.

رژیم غذایی متعادل رژیمی است که مصرف شیر و فرآورده‌های آن، استفاده از سبزی‌ها و میوه‌ها، مصرف گروه گوشت، ماهی و تخم مرغ، حبوبات و ... در آن به میزان مناسب در نظر گرفته شده باشد.

- شیر و فرآورده‌های آن: شیر از جمله منابع غنی کلسیم است. لبنیات مانند ماست، دوغ، پنیر و کشک نیز سرشار از کلسیم هستند. خوشبختانه فرآورده‌های کم چرب نیز به اندازه فرآورده‌های پرچرب از کلسیم برخوردارند. پس بهتر است از لبنیات کم چرب استفاده شود تا از اضافه وزن نیز جلوگیری شود. مصرف روزانه 2 تا 3 سهم (هر سهم معادل یک لیوان) شیر لازم است. در صورت عدم تحمل شیر، ماست و پنیر و کشک جایگزین‌های خوبی برای شیر هستند. یک لیوان ماست یا دو قطعه پنیر (به اندازه دو قوطی کبریت) تقریبا معادل یک لیوان شیر، کلیسم دارند.

توجه کنید افرادی که نمی‌توانند از مواد غذایی حاوی کلسیم استفاده کنند یا غذاهای کلسیم‌دار به مقدار کافی نمی‌خورند باید با تجویز پزشک قرص کلسیم دریافت کنند.

- سبزی‌ها: برخی سبزی‌ها مانند جعفری، کلم بروکلی، اسفناج، ریحان و نعناع حاوی مقادیر بیشتری کلسیم هستند. اما به طور کلی توصیه می‌شود روزانه 3 تا 5 سهم از انواع سبزی‌ها مصرف کنید. (یک سهم سبزی شامل نصف لیوان سبزیجات پخته یا یک لیوان سبزی خام است).

-میوه‌ها: سعی کنید روزانه 2 تا 4 وعده میوه مصرف کنید. (یک عدد سیب متوسط یا یک عدد موز، یا یک بشقاب کوچک انگور را معادل یک وعده میوه محسوب کنید.)

توجه کنید در صورتی که قسمت عمده روز را خارج از منزل می‌گذرانید و امکان استفاده از انواع میوه‌ها برای شما وجود ندارد، می‌توانید از برگه خشک شده میوه‌ها مانند برگه هلو و زردآلو، آلبالو و انجیر خشک استفاده کنید. اما در مصرف میوه‌جات خشک شده اعتدال را رعایت کنید؛ چرا که محتوای قند آنها به دلیل فشرده و بدون آب بودنشان بالاتر است.

- ماهی، تخم مرغ، گوشت و سویا: سعی کنید حداقل هفته‌ای 2 بار ماهی مصرف کنید. در صورتی که بیماری خاصی مانند چربی خون بالا و ... ندارید سعی کنید دل، جگر، قلوه و تخم مرغ را در حد اعتدال مصرف کنید. انواع گوشت‌های کم چربی را در حد اعتدال در برنامه غذایی خود قرار دهید. سویا به دلیل داشتن ترکیباتی مشابه استروژن می‌تواند از برداشته شدن کلسیم از استخوان‌های شما پیشگیری کند، لذا سعی کنید سویا را در برنامه غذایی روزانه خود وارد کنید.

- حبوبات: سعی کنید انواع حبوبات مانند عدس، نخود و لوبیا قرمز را در برنامه غذایی روزانه خود قرار دهید.

- شیرینی‌ها: شیرینی را به مقدار کم مصرف کنید؛ چرا که بسیاری از آنها حاوی مقادیر بالایی چربی هستند. بنابراین سعی کنید از دسرهایی که منبع خوب کلسیم هستند و در ترکیبات آنها شیر یا ماست به کار رفته مانند انواع بستنی‌های کم چرب یا ماست‌های میوه‌ای استفاده کنید.

- نوشیدنی‌ها: روزانه 5/1 تا 2 لیتر یعنی حدودا 6 تا 8 لیوان آب و مایعات بنوشید.

به توصیه‌های زیر توجه کنید:

- بهتر است دوغ را جایگزین نوشابه کنید.

- مصرف زیاد قهوه موجب پوکی استخوان می‌شود. در مصرف آن اعتدال را رعایت کنید.

- سعی کنید چای کمرنگ مصرف کنید؛ چرا که برای سلامت استخوان مفیدتر است.

- از مصرف بیش از حد گوشت، نمک و الکل خودداری کنید.

- در فصل زمستان که کمتر از خانه خارج می‌شوید و کمتر در معرض نور آفتاب قرار می‌گیرید، باید مصرف مواد غذایی حاوی ویتامین «د» را افزایش دهید.

- با افزایش سن از توانایی پوست برای ساختن ویتامین «د» کاسته می‌شود. بنابراین لازم است در افراد مسن با تجویز پزشک از دارو برای تامین مقادیر کافی ویتامین «د» استفاده کنند.

شیر سویا مانع از پوکی استخوان می شود

شیر سویا منبع گروه عظیمی از مواد فعال بیولوژیک بوده که به همین علت مانع از پوکی استخوان می شود.
از جمله مواد بسیار مفیدی که در سویا حایز اهمیت است ایزو فلارین ها هستند که مانند هورمون های جنسی زنان از جمله استروژن و پروژسترون عمل می کنند.زنان پس از یائسگی دچار کمبود هورمون های جنسی استروژن و پروژسترون می شوند که بر روی استخوان ها بسیار موثر هستند.سویا به علت غنی بودن ریبوفلاوین از عوارض پوکی استخوان دوران یائسگی جلوگیری می کند.با کاهش استروژن و پروژسترون بدن با کمبود کلسیم روبرو می شود و از آنجا که ذخیره کلسیم بدن همواره مصرف می شود در خطر پوکی استخوان قرار می گیرد.
شیر سویا ترکیب مناسبی از کلسیم و ریبوفلاوین ها است که به عنوان یک منبع مناسب در پیشگیری از پوکی استخوان توصیه می شود.

 از طرف دیگر گیاهخواران و مخالفان مصرف شیر حیوانات نظرات متفاوتی دارند آنها معتقدند پوکی استخوان بیشتر به میزان ویتامین دی و ورزش ربط دارد، نه به مصرف شیر و کلسیم.
افرادی که کلسیم مورد نیاز خود را از شیر بدست آورده و محصولات حیوانی میخورند، تولید اسید بدن آنها زیاد میشود، این اسید به طور پنهان در دستگاه هاضمه آنهاست، که در واقع توسط میزان پروتئین بالای محصولات حیوانی تولید میشود و این پروتئین زیاد، فشار زیادی به کلیه ها می آورد، و اسید سبب میشود که کلسیم بیشتری از استخوانها برداشته شود و ما به این شکل با رژیم حاوی محصولات حیوانی دارای پروتئین زیاد، کلسیم را از طریق ادرار از دست میدهیم.

لذا اگر غذای ما پروتئین زیادی داشته باشد، کلسیم زیادی از دست میدهیم. ما در رژیم مان به کلسیم نیاز داریم. اما بیشتر به ویتامین دی و دیگر موادی که در گیاهان سبز موجود است، نیازمندیم، زیرا این سبزیجات، و دانه های کنجد نیز کلسیم زیادی دارند، ویتامین "کا" دارند، و دیگر مواد فیتوشیمیایی که برای سلامت استخوان شما مفید هستند.

لذا پیام مهم در اینجا این است که برای درمان پوکی استخوان تنها به دارو اکتفا نکنید، فکر نکنید که کلسیم میتواند شما را درمان کند و نوشیدن شیر در مقابل بیماری از شما محافظت میکند، اینطور نیست!
باید به شدت ورزش کنیم، باید راه برویم، بپریم و نرمش کنیم تا استخوان های ما و پاها و کمرمان قوی شود. باید به مقدار کافی ویتامین دی استفاده کنیم و گیاهان سبز مصرف نماییم، و آجیل و دانه. و فرمول محافظت کامل در مقابل پوکی استخوان همین است.
تقریباً ۹۰ درصد از ویتامین "دی" بدن، از طریق پوست جذب میشود، که از انوار ماورا بنفش خورشید میباشد. اما متأسفانه روش زندگی مدرن سبب شده که بسیاری از مردم وقت خود را کمتر در طبیعت و در معرض نور، سپری کنند.
کمبود ویتامین دی، به مشکلی جهانی تبدیل شده است.
به این خاطر که بسیاری از مردم ما در محل های سربسته کار میکنند و ویتامین دی از طریق نور خورشید به دست می آید. در چند سال اخیر، متوجه شدیم که کمبود ویتامین دی، با میزان بالای بیماری قلبی و سرطانها در ارتباط است. لذا بسیار مهم است که مردم مطمئن شوند که به اندازه کافی ویتامین دی دریافت داشته اند. لذا اگر تمام مدت در محل زندگی و محل کارتان بدون نور آفتاب هستید، لطفاً با تجویز پزشک از مکمل های ویتامین دی استفاده کنید، زیرا در مواد غذایی نیز به اندازه کافی ویتامین نیست. این ویتامین فقط از نور خورشید بدست می آید.
جایگزین های لبنی خوشمزه :
شما می توانید تمام کلسیم مورد نیازتان را از دنیای گیاهان تامین کنید:
کلم بروکلی، انواع کلم ها، لوبیاها، بسیاری از برگهای سبز سبزیجات، بادام، شیر سویا، توفو، همه منابع خوبی هستند.

تهیه وتنظیم:

مسعود حبیبی-کارشناس موادخوراکی وآشامیدنی