روزى که رسول خاتم(ص) دو وزنه سنگین و دو میراث گرانبها (قرآن وعترت) را به مردم معرفى کرد و براى نجات از گمراهى، تمسک به«ثقلین» را توصیه فرمود، اهل بیت خویش را نیز به عنوان قرآن شناسان خبیر معرفى کرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگیرند و شاگردى عترت را با افتخار بپذیرند.
صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتین قرآن و شیوه بهره گیرى ازآن و جایگاه کلام الهى، سخنان بسیارى دارد که در این نوشته به اختصار به برخى از محورهاى تعالیم و توصیههاى حضرتش اشاره مىکنیم، باشد که جامعه قرآنى و ولایى ما، از حضرت صادق(ع) سرمشق بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنى، جان عطشناک خویش را سیراب سازد.
1- قرآن، تجلىگاه خدا
کلام الهى، جلوهاى از قدرت و علم و حکمت خداست و آیات قرآن،هریک نشانهاى از عظمت الهى است. امام صادق(ع) در زمینه جلوه گاه بودن قرآن براى ذات مقدس خدا البته براى چشمهاى بیدار و دلهاى آگاه مىفرماید:
"لقد تجلى الله لخلقه فى کلامه و لکنهم لایبصرون"(1)
خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلى کرده است، ولى آنان خدا را نمىبینند.
2- گنجینه کامل
معارف قرآن بىپایان است. به تعبیر خود قرآن (تبیانا لکل شیء)است، بیانگر هرچیز. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، هر علم ودانش ریشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از سرگذشت پیشینیان و سرنوشت آیندگان و دانشهاى آسمان و زمین باید به قرآن نگریست و به کمک اهل بیت علیهم السلام ، از این منبع و گنجینه کامل بهره گرفت. امام صادق(ع) مىفرماید:
«خداوند بىهمتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبرآسمان و زمین است...»(2)
و در سخن دیگرى به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره مىفرماید:
"ان الله انزل فىالقرآن تبیان کل شىء، حتى و الله ما ترک شیئا یحتاج العباد الیه الا بینه للناس..." (3)
خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ چیزى را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و براى مردم بیان فرموده است.
3- عهدنامه الهى
قرآن، عهدى استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متناین عهدنامه را بیان مىکند. در عهد نامه باید نگریست، به آن باید پاى بند بود، مفاد آن را نباید زیر پا گذاشت. امام صادق(ع) درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هرروز، چنینمىفرماید:
«القرآن عهدالله الى خلقه، فقد ینبغى للمرء المسلم ان ینظر فىعهده و ان یقراء منه فى کل یوم خمسین آیه.» (4)
قرآن عهد خداوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسانمسلمان در این عهدنامه الهى بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن رابخواند.
روشن است که مرور بر مفاد یک عهدنامه، براى یادآورى از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان برشناختن احکام الهى و عبرت گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آیات است. جالب است که امام صادق(ع) وقتى مىخواست قرآن تلاوت کند، قرآن را که به دست راست خویش مىگرفت، دعایى مىخواند که به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:
«خداوندا! من عهد و کتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این کتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفکر، و تفکرم را عبرتآموزى. خدایا! مرا از آنان قرار بده که از مواعظ تو در این کتاب، پند مىگیرند و از نافرمانىات پرهیز مىکنند. وقتى کتاب تورا مىخوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفکن وقرائت مرا خالى از تدبر مگردان، بلکه مرا چنان قرار بده که درآیات و احکامش ژرف بنگرم، دستورهاى دین تو را بگیرم و عمل کنم و نگاه مرا در این کتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بىثمرمساز.» (5)
4-آینه عبرت
درخلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نیکان وصالحان که در سایه ایمان و عمل و پیروى از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیاء و انکار خدا و طغیان وفساد، گرفتار عذاب الهى گشتند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست،ولى سرشار از قصص و حکایات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(ع) مىفرماید:
«علیکم بالقرآن! فما و جدتم آیه نجا بها من کان قبلکم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه.» (6)
برشما باد قرآن! هر آیهاى را که یافتید که گذشتگان، با عمل به محتواى آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شماهم از آن (عامل هلاکت) بپرهیزید.
این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوهاى است که درعمل فردى و اجتماعى مسلمانان اثر مىگذارد و قرآن هدایتگر قارى مىشود.
5- احکام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوى یک سلسله احکام الهى است که تا دامنه قیامت استمرار مىیابد. آنچه که حلال الهى و حرام الهىاست، مشمول مرور زمان نمىشود و حکم خدا در اثر «جو» یا«شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن» عوض نمىگردد. امام صادق(ع) در تشریح بعثتهاى سلسله نورانى انبیا، به دوره بعثت رسول خاتم(ص) مىرسد و مىفرماید: «تا آن که محمد(ص) آمد و قرآن و شریعت و راه و روش قرآن را آورد. پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام مىباشد.»( 7)
و در سخنى دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمانها، همچون جریان شب و روز و ماه و خورشید مىداند. با بیان امام صادق(ع) راه براندیشه کسانى که احکام خدا را مقطعى و دورهاى مىدانند و عصر حاضر را براى اجراى احکام قرآن مناسب نمىدانند و قوانین وحى را براى تنظیم امور بشریت امروز و جامعه کنونى کافى نمىبینند، بسته مىشود.
6- همیشه زنده و شاداب
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدى است، خود این کتاب ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمىشود و پیوسته معارف آن براى همه اقشار در همه زمانها درخشندگى و آموزندگى دارد.
امام صادق(ع) در حدیثى به رمز و راز این جاودانگى و طراوت همیشگى در کلام خدا اشاره دارد. مردى از آن حضرت مىپرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسى، تازه تر و شاداب تر مىشود و هرگز کهنه نمىشود.؟
امام صادق(ع) در پاسخ مىفرماید:
«لان الله تبارک و تعالى لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فى کل زمان جدید و عند کل قوم غض الى یوم القیامه.» (8)
براى این که خداى متعال آن را براى زمانى خاص یا مردمى خاص قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومى شاداب است تا روز قیامت.
طراوت و تازگى قرآن براى همه و همیشه، به خاطر آن است که معجزه جاوید پیامبر(ص) و کلام الهى است و در هر عصرى پاسخگوى نیازهاى فکرى، هدایتى و اجتماعى مردم است.
7- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولى تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمىشود. حفظ کردن باید همراه با عمل باشد و یاد دادن و یاد گرفتن به قصد اجراى فرمودههاى خداى متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره الکرام البرره.» (9)
کسى که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران والامقام و نیکوکار الهى (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. مىفرماید:
«ینبغى للمؤمن ان لایموت حتى یتعلم القرآن او یکون فى تعلمه.» (10)
سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یا در حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.
با این حال، پاى بندى به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام صادق(ع) چنین بیان شده است:«واحذر ان تقع من اقامتک حروفه فىاضاعه حدوده.» (11)
بپرهیز از این که در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتى.
بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن مىپردازند و در وراى جلوههاى ظاهرى قرآنى، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخورد تشریفاتى و مراسمى و شکلى با قرآن، در شان کلام الهى و منشورآسمانى نیست.
8-ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابى دارد، هم آداب ظاهرى همچون مسواک، وضو، ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام الله و... وهم آداب باطنى و حالتهاى روحى و توجه قلبى و عنایتبه کلام خداو پیداکردن حالت خشوع و تذکر و تاثیر پذیرى ازتلاوت، این نکات در کلمات امام صادق(ع) بسیار بیان شده است. به برخى از اینرهنمودها اشاره مىشود:
امام صادق(ع) مىفرماید:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت مىشود، برتولازم است گوش بدهى و سکوت وتوجه داشته باشى:
«اذا قرىء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع.» (12)
این همان نکته قرآنى است که در آیه 204 سوره اعراف آمده است: « و اذا قرىء القرآن فاستمعوا له و انصتوا.»
و در سخن دیگرى به نقل ازحضرت رسول(ص) مىفرماید که: «راه قرآن» را نظیف و پاکیزه کنید. مىپرسند: راه قرآن چیست؟
مىفرماید: دهان مىپرسند: چگونه؟ مىفرماید: با مسواک. (13)
در حدیث دیگر، امام صادق(ع) فرموده است:
کسى که قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشیت و هراس نیابد، شان وجایگاه والاى خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت را چگونه مىخوانى و با منشورخویش چه برخوردى دارى و اوامر ونواهى آن را چگونه پاسخ مىدهى و حدود و تکالیف آن را چگونه امتثال و فرمان بردارى مىکنى؟! در آیههاى وعد و وعید، درنگ کن، در امثال و مواعظ قرآن اندیشه کن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!... (14)
تلاوت با حزن و حالتى اندوهناک که نشان دهنده تاثر روحى قارى از آیات کلام خداست، ادب دیگرى از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
«ان القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن.» (15)
قرآن با حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت کنید.
9- جوانان و قرآن
انس با قرآن، دلهاى جوانان را روشن و زندگیهاشان را با صفا مىکند و عامل جذب آنان به پاکى و راه خدا مىشود.
امام صادق(ع) مىفرماید: هرجوان مومنى که قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در مىآمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه مىسازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
«من قرئى القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره الکرام البرره و کان القرآن حجیزا عنه یوم القیامه.» (16)
بخصوص، خانه هایى که نواى خوش قرآن از حنجرههاى داوودى از آنها به گوش مىرسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم کتاب خدایىاند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپرى مىکنند، مشمول رحمت خدا و هدایت قرآنى مىشوند. این گونه خانههاى نورانىاز تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)مىفرماید:
خانهاى که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مىکند، براى اهل آسمان نورانى دیده مىشود، همچنان که مردم دنیا در آسمان ستاره درخشان را مىبینند. (17)
10- نکتههاى دیگر
همچنان که یاد شد، در دریاى کلمات حضرت صادق(ع) گهرهاى فراوانى وجود دارد که در باره قرآن کریم است. نقل آن ها به طول مىانجامد. عصاره و خلاصهاى از آن مضامین را که در برخى روایات دیگر آمده است، تقدیم مىکنیم.
امام صادق(ع)، قرآن را داراى آیات ناسخ و منسوخ و محکم ومتشابه مىداند و بهره گیرى از قرآن را براى کسانى روا مىشمرد کهبه این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه مىشوند و گمراه مىکنند. وى براى فراگیرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان مىکند و مىفرماید: قرآنى که خوانده نمىشود و غبار بر آن مىنشیند، روز قیامتبه درگاه خدا شکایت مىکند. تلاوت راستین را آن مىداند که قرآن خوانان، وقتى به آیات بهشت و جهنم مىرسند، مىایستند و تامل مىکنند. اهل بیت علیهم السلام را وارثان کتاب خدا و برگزیدگان خلق مىشمرد و از این خاندان به عنوان وجهالله،آیات، بینات و حدودالله یاد مىکند و ولایت ائمه را قطب و محورقرآن و همه کتب آسمانى معرفى مىکند و قرآن را «ثقل اکبر» مىنامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکى و حیات بخش قلب بینا و گشاینده چشم و دل مىشمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن«معیار» و ملاک درستى و حقانیت هر حرف و حدیث است و مىفرماید:
هر چه که از ما براى شما نقل مىشود، در صورتى که مخالف با قرآن باشد ما نگفتهایم و شما نپذیرید. امام اهل بیت پیامبر(ص) را خزانه داران علم الهى و بازگوکنندکان وحى خدا مىداند و از تفسیر به راى نهى مىکند و از آن قارى که به خاطر خود نمایى یا کسب درآمد، به قرائت مىپردازد، نکوهش مىکند.
امید است که در سایه رهنمودهاى حضرت صادق علیه السلام، با چشمه وحى الهى آشناتر شویم و «قرآنى» بیندیشیم و «قرآنى» زندگى کنیم.
پىنوشتها
1- بحارالانوار، ج89، (بیروت)، ص107.
2- کافى، ج 2، ص599.
3- بحارالانوار، ج89، ص 81.
4- وسایل الشیعه، ج 4، ص849.
5- بحارالانوار، ج 95، ص 5.
6- الحیاه، ج 2، ص116.
7- کافى، ج 2، ص 18.
8- بحارالانوار، ج89، ص 15.
9- الحیاه، ج 2، ص ص 152.
10- همان، ص 155.
11- بحارالانوار، ج 82، ص43.
12- وسائل الشیعه، ج 4، ص 861.
13- الحیاه، ج 2، ص 158.
14- بحارالانوار، ج89، ص207.
15- وسائل الشیعه، ج 4، ص857.
16- الحیاه، ج 2، ص 164.
17- کافى، ج 2، ص 610.
18- تفسیر برهان، ج 4، ص457; مجمع البیان، ج، 5، ص 481.
|