علم و معرفت جایگاه و ارزش بسیار والایی در دین انسان ساز اسلام دارد. اسلام، علم را اساس همه ارزش ها، پیروزی ها و موفقیت ها و جهل را زمینه همه مفاسد فردی و اجتماعی، عصیان ها و طغیان ها می داند و از انسان می خواهد که در تمام زمینه های زندگی خویش مبنای علمی را رعایت کند و بدون علم، عمل نکند. امام علی علیه السلام می فرماید: «دانش، بهترین فضیلت است.» و در جای دیگری می فرماید: «دانش، برترین هدایت است و دانش، زندگی و درمان و بهترین همدم است.» پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز می فرماید: «گفت وگوی علمی در میان بندگان، دل های مرده را حیات می بخشد».
;بهتر از هر سیم و زر علم است و بس |
;زینت جنس بشر علم است و بس |
;در گلستان وجود ممکنات |
;آن درخت پرثمر علم است و بس |
;آنچه قلب و روح را لذت دهد |
;بهتر از شهد و شکر، علم است و بس |
سید نعمت الله حسینی
برای کسب علوم و معارف، لازم است که آدمی از فرصت ها و وقت های خود استفاده بهینه کند.
فرصت عزیز است
فرصت ها، همانند ابر بهاری در آسمان عمر آدمی می گذرد و کسانی که از این فرصت ها استفاده نکنند، جز افسوس و پشیمانی چیزی نصیبشان نخواهد شد. حضرت علی علیه السلام درباره بهره گیری از فرصت ها می فرماید: «فرصت را غنیمت شمارید، به درستی که فرصت ها مانند گذر کردن ابر می گذرد».
خداوند در قرآن می فرماید: «و العصر؛ سوگند به زمان». (عصر: 1)
یکی از معانی زمان، همان وقت است و ارزش آن، چنان است که خداوند بدان سوگند می خورد. به گفته سعدی:
;جوانا ره طاعت امروز گیر |
;که فردا جوانی نیاید ز پیر |
;من آن روزها، قدر نشناختم |
;بدانستم اکنون که درباختم |
;مکن عمر، ضایع به افسوس و حیف |
;که فرصت عزیز است و الوقت ضیق |
انسان فقط در دوران خاصی از عمر خویش توانایی بیشتری برای آموختن دارد و چه بسا با گذشت عمر و از دست دادن فرصت های طلایی زندگی، دیگر نتوان علوم و دانش ها را فراگرفت، آن چنان که با تأمل در فرمایش زیبای علی علیه السلام نیز می توان به این نتیجه رسید که ایشان می فرماید: «آن کس که در خردسالی نیاموزد، در بزرگ سالی پیش نیفتد».
;نگه دار فرصت که عالم دمی است |
;دمی پیش دانا به از عالمی است |
;سکندر که بر عالمی حکم داشت |
;در آن دم که می رفت عالم گذاشت |
;میسر نبودش کزو عالمی |
;ستانند و مهلت دهندش دمی! |
غنیمت شمار وقت
تنها چیزی که در سرای دنیا از انسان باقی می ماند، اعمال نیک، علم و دانش و خدمات ارزنده علمی وی است. کسانی که با دید حساس خویش زمان را می نگرند، گذشت حتی یک دقیقه آن برایشان ارزشمند است. به گونه ای که می توان گفت: آنان که به درجات علمی بالایی دست یافته اند، در واقع ارزش وقت را می دانستند و در برنامه های علمی خویش، نظم منطقی داشته اند.
;آنچه ندارد عوض ای هوشیار |
;عمر عزیز است غنیمت شمار |
ی
;فرصت غنیمت است غنیمت شمار وقت |
;زان پیش کو برون رود از دست ناگهان |
;دل بر زمانه کی نهد آن کس که عاقل است |
;دانا به عمر خود نکند تکیه بر جهان |
علل تضییع وقت در تحصیل علم
1. نا آگاهی از ارزش علم
بی شک آنانی که از فرصت های تحصیلی خویش سود کافی نمی برند و آن را به بطالت و بی کاری می گذرانند، به ارزش علم و تأثیر فراوان آن بر رشد و پرورش و طراوت روح و زندگی پی نبرده اند. ولی در مقابل افرادی که علوم بسیاری در درون خویش نهفته دارند، زندگی در دید آنها به گونه ای دیگر است. آنها دست یابی به مقامات علمی و کمال حقیقی را هدف زندگی خویش قرار می دهند و در راه رسیدن به آن می کوشند و این تلاش ها، بسیار لذت بخش و شیرین است.
;گوهر وقت بدین تیرگی از دست مده |
;آخر این درّ گران مایه بهایی دارد |
;صرف باطل نکند عمر گرامی، پروین |
;آن که چون پیر خرد، راهنمایی دارد |
پروین اعتصامی
2. غفلت از کوتاهی فرصت ها
غفلت از کوتاهی عمر و فراموش کردن مرگ، سبب تضییع وقت گران بهای انسان ها می شود. عده ای در تحصیل علم، امروز و فردا می کنند و به کوتاهی فرصت ها بی توجهند. در اندیشه آنان، گذشت عمر و تلف شدن فرصت ها مفهومی ندارد. امام علی علیه السلام می فرماید: «بپرهیزید از غفلت و فریب خوردن به مهلت. پس به درستی که غفلت، کردارها را فاسد می کند و اجل ها، امیدها را می برند».
ابوریحان بیرونی، از عالمان برجسته مسلمان در قرن چهارم و پنجم ه .ق و معاصر ابن سینا بود. او در علم طب و ریاضی و... سرآمد دانشمندان زمان خود گردید و یافته های علمی بسیاری از خود بر جای گذاشت. یکی از اسباب موفقیت او، وقت شناسی و توجه به اوقات عمر خود بود. شگفت اینکه وقتی در حال احتضار بود، یکی از شاگردانش برای احوال پرسی به بالینش آمد. ابوریحان همان لحظه از شاگردش درباره یکی از مسائل ریاضی پرسید، شاگرد گفت: آیا تو در این حال از مسائل ریاضی سخن می گویی؟ ابوریحان پاسخ داد: اگر با دانستن این مسئله از دنیا بروم، برایم بهتر است از آنکه با ناآگاهی از دنیا بروم. شاگردش می گوید: مسئله را تشریح کردم و سپس او را وداع گفتم. هنوز چند قدمی نرفته بودم که صدای شیون و ناله را از منزلش شنیدم.
3. تأخیر در انجام کارها
بسیار دیده شده است که برخی افراد برنامه ای علمی برای روزهای خود می چینند، ولی به بهانه هایی، از انجام آن سر باز می زنند و کار را به روزهای بعد موکول می کنند. روز دیگر، باز عملی این چنین تکرار می شود و سرانجام می بینند که وقت ها و عمرشان سپری گشت و آنان هیچ اندوخته علمی ای ندارند. ازاین رو، انسان باید تلاش کند و همت عالی به کار بَرد و از تلف شدن وقت جلوگیری کند تا بتواند مدارج عالی علمی را به دست آورد. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «هر که فرصت مناسبی را از دست دهد، باید مطمئن باشد که آن وقت دیگر به دست نمی آید.» در جای دیگر می فرماید: «ای بسا که عمل خود را آن قدر به تأخیر می اندازد که اجلش می رسد.» امام باقر علیه السلام نیز می فرماید: « مبادا در عمل تأخیر کنید که تأخیر، دریایی است که بسیار کسان در آن به هلاکت می رسند.» و فرمایش امام علی علیه السلام در این باره چه زیباست: «مبادا که برای پرداختن به عمل، امروز و فردا کنید. هر وقت امکان برایتان پیدا شد، به پا خیزید.» ابوالفضل بیهقی، مورخ مشهور، در سخنی ارزشمند می گوید:
نگر! تا کار امروز به فردا نیفکنی که هر روزی که می آید کار خویش می آرد... کار امروز به فردا افکندن، از کاهلی تن است.
;کار امروز هر که فردا کرد |
;نشود بر مراد خود پیروز |
;نقد نتوان به نسیه داد از دست |
;همچو فردا نیافت کس امروز |
4. تنبلی، بی حوصلگی و بی کاری
بی حوصلگی و تنبلی، از جمله عواملی است که موجب تلف شدن وقت انسان می شود و از فقدان برنامه ریزی نشئت می گیرد. مروری بر زندگی دانشمندان و بزرگان علم و دین، نشان می دهد که آنان در طول زندگی خویش برنامه ریزی داشتند و حتی از فرصت های دقیقه ای نیز برای کارها و فعالیت های علمی سود می جستند.
رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «به راستی خداوند، انسان تندرست و بی کار را که نه به کار دنیا می پردازد و نه به کار آخرت، دشمن می دارد».
حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید: «وقت را با کار غنیمت شمار».
;عمر را باید رفو با کار کرد |
;وقت کم را با هنر بسیار کرد |
پروین اعتصامی
بی کاری و نداشتن فعالیت های علمی، آدمی را خسته و باطل و ملول می کند.
;به کار اندرآ این چه پژمردگی است |
;که پایان بی کاری افسردگی است |
;هر چند به کار خویش در می نگرم |
;عمری بگذشت و هیچ معلومم نیست |
امام خمینی رحمه الله از هر لحظه عمر گران مایه خویش استفاده می کرد، پرمطالعه و مأنوس با کتاب بود و هر گاه فرصتی پیش می آمد، به مطالعه می پرداخت. از بی کاری و وقت گذرانی عذاب می کشید. درباره ارزشی که بر مطالعه می نهاد، یکی از همراهانش نقل کرده است:
تابستان ها به کوفه می رفت و عصرها راننده اش، ایشان را برای ادای نماز مغرب و عشا به نجف می آورد. روزی برای دیدار ایشان، خدمتش رسیدم. از قضا آن روز، راننده یادش رفته بود کتاب ایشان را با خود بیاورد. آقا با ناراحتی به وی گفت: تو کی دیده ای که من بدون کتاب بنشینم؟ تو که می دانی من هر جا باشم باید کتاب همراهم باشد. وقتی به نجف می رسید، در زمان اندک تا اذان مغرب، همیشه از فرصت کم آن بهره می برد و به مطالعه می پرداخت.
5. اشتغال به کارهای غیر مهم و سخنان بیهوده
پرداختن به سخنان و کارهای بیهوده و لغو، انسان را از استفاده بهتر و بیشتر زمان در جهت توسعه علمی بازمی دارد. وقتی انسان میزان بازدهی و کارایی بالایی دارد که بتواند از زمان های کوتاه بیشترین استفاده را بکند و آن را بر اثر بی حوصلگی، با کارهای بی ارزش سپری نسازد. هنگامی می توانیم در آسمان علم و دانش پرواز و قله های بلند علم را فتح کنیم که از بطالت و بیهوده گویی دوری گزینیم. در این صورت نام ما نیز همانند اسوه های تاریخی، مانا و جاویدان خواهد بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «باارزش ترین مردم کسی است که آنچه به کارش نیاید ترک کند».
همچنین پیامبر خطاب به ابوذر می فرماید: « ای اباذر! پرگویی را واگذار و از سخن گفتن، آنچه به نیازت رساند، تو را بسنده است».
اگر بزرگان علم و دانش منشأ خدمات علمی ارزنده شده اند، علت آن را می توان در تلاش آنان و نیز ارزش گذاری به لحظه های زندگی یافت. علامه محمد تقی جعفری رحمه الله می گوید:
... آنچه برای خود من اهمیت دارد و از این نظر خداوند منان را همواره شکرگزار هستم، این است که در طول 25 سال، هیچ گاه از تدریس و تحقیق و تألیف باز نایستادم و همواره مشغول طلبگی بودم. درست مثل اینکه در حوزه نجف یا قم باشم و ایام بی کاری من در این سال ها منحصر است به ایام بیماری یا مسافرت های کوتاه و ضروری، در غیر این صورت هیچ بی کاری نداشتم... .
;کاشکی قیمت انفاس بدانستندی |
;تا دمی چند که مانده است غنیمت شمرند |
6 . پرداختن به گذشته از دست رفته
سر به زانوی غم فرو بردن و حسرت گذشته را خوردن، سبب باز ماندن انسان از آموزش می شود. دیروز و گذشته را باید رها کرد و به امروز و حال نگریست و برای آن برنامه ریزی کرد. اگر دیروز نتوانستیم کار علمی بکنیم و دانش بیندوزیم، باید تلاش کنیم تا امروزمان نیز همانند گذشته نشود و از آن سود کافی را ببریم. یکی از دانشمندان در این باره می نویسد: «به روی گذشته و آینده درهای آهنین بکشید و هر روز برای همان روز زندگی کنید».
;سعدیا دی رفت و فردا همچنان معلوم نیست |
;در میان این و آن فرصت شمار امروز را |
... شهید بهشتی با اینکه خانه اش در اصفهان بود، برای صرفه جویی در وقت و استقلال فکر و مطالعه از سال 1324 حجره ای در مدرسه صدر اصفهان گرفت. وی در عین] توانایی] سکونت در اصفهان و داشتن خانه پدری، زندگی در حجره را ترجیح داد تا شبانه روز در مدرسه سرگرم درس خواندن و سازندگی خویش باشد. هوشیاری آن شهید مظلوم در صرفه جویی از وقت، عامل دیگری برای پیشرفت او بود.
7. پر خوابی
خواب بیش از اندازه، نه تنها سبب نابودی وقت گران بهای انسان می شود، بلکه آثار بدی همانند کسلی، تنبلی و بی حوصلگی را نیز به همراه دارد. در دین اسلام که دین جامع و کاملی است، تأکیدهای بسیاری در این باره شده است و آن را از کارهای بسیار ناپسند شمرده است. ائمه معصومین علیهم السلام نیز در روایت های متعددی، پرخوابی را به عنوان عمل بسیار زشت و نکوهیده بیان و مردم را از آن نهی کرده اند. امام کاظم علیه السلام می فرماید: « به راستی که خداوند بنده پرخواب را دشمن می دارد.» بنابراین، پرخوابی از عوامل بازدارنده کسب فیوضات علمی است و باید از آن پرهیز کرد.
آیت الله العظمی بروجردی، همیشه دو ساعت پیش از اذان صبح، از بستر خواب برمی خاست و نماز می خواند. سپس در دل شب، مدتی مطالعه می کرد. اول وقت نماز صبح می خواند و پس از تعقیبات نماز و قرائت قرآن، دوباره مشغول مطالعه می شد. هنگام صبح، صبحانه ای مختصر ـ که بیشتر از نان و پنیر نبود ـ صرف می کرد و سپس به کتاب خانه می رفت وتا هنگام تدریس ـ که اغلب ده صبح آغاز می شد ـ به مطالعه درباره درس آن روز می پرداخت و در این وقت هیچ کس را نمی پذیرفت. آیت الله العظمی بروجردی می فرمود: «تا آنجا که به خاطر دارم، هیچ وقت از اوقات عمرم بیهوده تلف نشده است».
استفاده از فرصت های تعطیلی
پویندگان علم و دانش باید برای لحظه لحظه عمر خویش برنامه ریزی کنند و با بهره گیری از آن، عمر خویش را پربار سازند. در غیر این صورت، از دست دادن فرصت ها، غصه است.
تعطیلات، فرصت بسیار مناسبی برای جبران کوتاهی هاست و در این زمان ها که فراغ خاطر و آسودگی بیشتری وجود دارد، می توان در جهت رشد علمی و مطالعه دروس متنوع، توان بیشتری به کار برد.