تاریخچه کاغذ و کاغذسازى و انواع کاغذهاى دست‌ساز
کاغذ ورقه نازک هموارى است که معمولاً از الیاف گیاهى ساخته مى‌شود و براى نوشتن و چاپ کردن به‌کار مى‌رود. البته موارد استعمال دیگرى نیز دارد. کلمهٔ کاغذ از زبان سانسکریت وارد زبان فارسى شده است و لفظ اروپایى براى کاغذ از کلمهٔ پاپیروس یونانى است.
اولین ملتى که در جهان موفق به اختراع کاغذ گردید چینى‌ها بودند، در سال ۱۰۵ بعد از میلاد شخصى چینى بنام تاسى لون موفق به اختراع کاغذ شد و حدود سال ۶۱۰ م. به ژاپن و در ۷۵۱ م. به سمرقند راه یافت. در اواسط قرن دوم هجرى کاغذ از سمرقند به بلاد اسلامى رسد. مى‌گویند فضل ابن یحیى برمکى نخستین کسى بود که در بغداد کارخانه کاغذسازى دایر کرد. در قرن ۴ هـ .ق. کاغذسازى در بغداد رواج تام داشت. ابن‌الندیم از شش نوع کاغذ که در زمان او معرف بود، نام مى‌برد و مى‌گوید کتاب را از کاغذ خراسانى مى‌ساختند. در خراسان مردم براى ساختن کاغذ از پنبه و مواد نباتى استفاده مى‌کردند. مهمترین کاغذهائى که توسط مسلمانان ساخته شد کاغذ سلیمانی، طلعی، نوحی، فرعونی، جعفری، طاهری، مأمونی، منصورى و چینى و هانى بود.
حدود یک قرن تولید کاغذ به‌روش دستى بود و در سال ۱۷۹۹ میلادى و حدود ۱۲۱۴ هـ .ق. یک جوان فرانسوى بنام لوئى دوبرت ماشین کوچکى ساخت که کاغذ تهیه مى‌کرد.به موجب نوشتهٔ گوستالوبون در کتاب تمدن اسلام و عرب اختراع کاغذ از پنبه و پارچه کهنه از ابتکار مسلمانان است. بخش عمدهٔ کاغذ جهان از مغز چوب به‌دست مى‌‌آید. جسم کاغذ الیاف به‌هم آمیختهٔ سلولز است.
از مشهورترین شهرهاى ایران که در کاغذسازى شهرت داشته خونا یا خونج است. که در زمان یاقوت به کاغذکنان معروف بوده است.
کاغذ از زمان اختراع آن تا امروز قابل اعتمادترین وسیله انتقال اندیشه بشر بوده است و نقش مهمى در جمع‌آورى و ذخیرهٔ اطلاعات و دانش بشر دارد. از این‌رو با پیدایش مرکب و صنعت چاپ و مواد رنگى این اندیشه بشرى با ابزارى نوین در آمیخت. در تاریخ آمده است که انوشیروان شاه ساسانى نامه‌اى به پادشان هند نوشت که روى برگ درخت نوشته شده بود و مسعودى مورخ مشهور نیز به آن اشاره کرده است و ظاهراً از همان برگ‌هایى بوده که ابوریحان در کتاب تحقیق ماللهند به آن اشاره نموده است.
از معروف‌ترین کاغذهاى سدهٔ ۱۲ و ۱۳ هـ . ق. کاغذهاى خان بالیغ، ختایی، سمرقندی، عادل‌شاهی، ترمه‌ای، کشمیرى و فرنگى بوده است.
امروزه کشورهاى فنلاند ، سویس، آلمان و ژاپن در ساخت کاغذ مقدم بر کشورهاى دیگرند و انواع و اقسام کاغذهاى سفید و رنگى را تولید مى‌کنند.
•تاریخچهٔ ساخت کاغذ در ایران
آنچه از مدارک و مستندات تاریخى برمى‌آید، این است که صنعت کاغذسازى از قرن هفتم هجرى به بعد در ایران وجود داشته و گسترش یافته است.
اولین کارخانهٔ کاغذسازى قبل از جنگ دوم جهانى تأسیس شد اما موفق نبود. حدود پنجاه و چند سال پیش کارخانهٔ دست دومى از خارج وارد شد و در کرج نصب گردید، اما تبدیل به مقواسازى شد. در سال ۱۳۲۶ هجرى شمسى شرکتى با سرمایه‌گذارى چند تن از جمله حسن‌على حکمت و دکتر صلح دوست و ژرژ عیسائیان تأسیس شد که خوراک آن کاغذهاى باطله ادارات و سازمان‌ها بود و منطقهٔ آن ورامین بود. اما بعد از ملى شدن صنعت نفت این تلاش ناموفق ماند.در ۱۳۴۴ اولین کارخانه کاغذسازى در هفت تپه خوزستان ایجاد شد و در ۱۳۴۶ شرکت کاغذ پارس تأسیس شد.
انواع کاغذهاى دست‌ساز
در گذشته نوشته‌ها روى پوست حیوانات نوشته مى‌شد، بعدها کاغذهاى دست‌ساز ساخته شدند.
•کاغذ آهاردار
سطح کاغذهاى دست‌ساز کاملاً صاف و بدون خدشه نیست و تاروپود آن نیز کاملاً به‌هم پیوسته نیست. براى رفع خدشه و استقامت کاغذ و آمادگى براى مرحلهٔ بعدی، کد مهُره‌زنى است، باید کاغذ را با مواد و شیوه‌هاى مختلف آهار زد. از جمله آهار با گل ختمی، با شیرهٔ گندم، با سریشم، با اسپرزه، با تخم خیار، با نشاسته را مى‌توان نام برد. براى داشتن درخشش در کاغذهاى طلایی، باید قبل از نقاشى آن را آهار زد. یک روش سفیدهٔ تخم‌مرغ است که با زاج رقیق شده باشد که با قلم موى پهن و ظریفى بر روى کاغذ مى‌مالند. سپس آن‌را با صدف مى‌مالند تا خوب براق شود.
•کاغذ زرفشان
نوعى تزئین بر روى کاغذ است. براى این‌کار مقدارى صمغ را با شیوۀ خاصى روى کاغذ مى‌پاشیدند و سپس ورقه‌هاى نازک طلا را به آن مى‌چسباندند. تکه‌هاى طلا روى صفحه درخشش خاصى مى‌یافت. از این کاغذ در حواشى کتب و اوراق گرانبها استفاده مى‌شد.
کاغذ رزفشان نیز شیوهٔ دیگرى در تزئین کاغذ بود. در این روش ابتدا روى کاغذ مقدارى نشاسته با صمغ مى‌مالیدند و سپس ذرات زر را روى کاغذ مى‌پاشیدند و از آن براى کتب نفیس و یا حواشى مرقعات و اوراق نفیس استفاده مى‌کردند.
•کاغذ ابرى
کاغذ ابری، نوعى کاغذ تزئینى است که از دورهٔ تیمورى به بعد در ایران رایج گردید. ابرى‌هاى همدان و کشمیر معروف بوده است.ساخت این کاغذ را از اختراعات و ابداعات ایرانیان ساکن هند دانسته‌اند و گفته‌اند که اختراع میرمحمد طاهر بوده است که این شخص در عهد شاه طهماسب به هند سفر کرد و طریقهٔ ساخت آن را یافت. کهن‌ترین سندى که دربارهٔ کاغذهاى ابرى موجود است، سرگذشت شهاب‌الدین مروارید بیانى کرمانى (۸۸۴ تا ۹۰۶ هـ.ق.) است که نوشته‌آند او سازنده افشان، غبار و رنگ‌آمیزى ابرى کاغذ بوده است و اسناد دیگرى نیز دربارهٔ این کاغذ موجود است.
کاغذ ابرى که کاغذ سایه‌دار نیز گفته شده از قرن پانزدهم هجرى براى حاشیهٔ صفحات کتاب‌ها، درون جلد کتاب‌ها و گاه خود صفحات به‌کار مى‌رفته است. خطاطان از این کاغذ براى خوشنویسى استفاده مى‌کرده‌اند. امروزه روش‌هاى ابرى کردن را تنها عدهٔ اندکى مى‌دانند. اما شکل ساده‌تر آن که 'نقش بر آب' گفته مى‌شود، امروزه رواج بیشترى دارد.
• کاغذ سمرقندى
کاغذ سمرقندى از معروف‌ترین و مرغوب‌ترین کاغذهاى مورد مصرف در سده‌هاى میانى دوران اسلامى است که در شهر سمرقند ساخته مى‌شد. این کاغذ جزء اولین کاغذهاى ساخته شده در جهان اسلام بود که در قرن دوم هجرى مسلمانان به کمک کاغذسازان چینى اولین کارگاه ساخت آن را در سمرقند برپا کردند و از این شهر به سایر بلاد اسلامى راه یافت. این کاغذ به کاغذ چینی، هندى و خراسانى نیز معروف بوده است.
•کاغذ خان بالیغ
خان بالیغ کاغذ بسیار مرغوبى است که در شهر پکن (خان بالیغ) ساخته مى‌شد. جنس کاغذ بسیارى از کتب و اوراق خطى نفیس ایران از این کاغذ است.
•کاغذ شامى
شامى نوعى کاغذ سفید و بسیار شفاف و لطیف بوده که منسوب به شهر شام مى‌باشد.
Instagram.com/mehdizade_print
https://www.linkedin.com/in/mohammadreza-mehdizade
09101436763