در شماره 342 ماهنامه صنعت چاپ، مقاله ارزشمندی با عنوان «مفهوم کیفیت در صنعت چاپ» درج شده بود. مطالعه آن مقاله انگیزه‌ای شد که نکاتی در این باب بنویسم. در مورد اصطلاح «بهره‌وری» که از مفاهیم کلیدی و اساسی صنعت و اقتصاد به‌شمار می‌رود، در چند مورد تعابیری به‌کار رفته که از دقت کافی برخوردار نیستند. در این مقاله نوشته شده است: «متوسط بهره‌وری کل سالانه صنایع تولیدی کالاهای مصرفی (آمریکا) بین سال‌های 1950 الی 1993 حدود چهار درصد بوده است، این رقم برای صنعت چاپ از یک درصد تجاوز نمی‌کند.» توضیح این‌که «متوسط بهره‌وری» در اینجا بی‌معناست و عبارت صحیح «متوسط رشد بهره‌وری» است. سپس آمده است که به‌نظر می‌رسد چاپخانه‌ها بیش از حد، توجه خود را به بهره‌وری تجهیزات معطوف کرده‌اند و از بهره‌وری کل سیستم غافل مانده‌اند، اما دلیلی برای این ادعا ارایه نشده است. پایین بودن نرخ رشد بهره‌وری ناشی از بی‌توجهی نبوده، بلکه به توان و امکانات صنعت و شکل تغییرات و تحولات در دوره‌های مختلف بستگی دارد. رشد بهره‌وری صنایع در دوره‌های مختلف لزوماً یکسان نخواهد بود و این عیب و ایراد به‌حساب نمی‌آید.
نویسنده محترم پس از ذکر نکاتی درباره زنجیره تأمین در صنعت چاپ، انواع چاپ و ماهیت ساخت و تولید آن، ناگهان پرسشی با عنوان «علت پایین بودن بهره‌وری صنعت چاپ در چیست؟» را مطرح کرده و بعد با همین پیش‌فرض، سه عامل «تنوع، پیچیدگی و پویایی» را دلیل پایین بودن بهره‌وری دانسته‌اند. هیچ‌کدام از این عوامل به کاهش یا پایین بودن بهره‌وری مربوط نمی‌شوند. بهره‌وری در صنعت امری نسبی و مشروط بوده و مقیاس و معیار آن در درون همان صنعت نهفته است. اگر صنعتی مانند نساجی به نیروی انسانی زیادی متکی باشد، نمی‌توان ضعف مدیریت را عامل پایین بودن بهره‌وری در آن صنعت دانست. بهره‌وری در هر صنعتی نسبت به امکانات فنی و امکان تغییرات و اصلاحات در مقایسه با تجهیزات و سازماندهی و مدیریت مطلوب یا ضعیف واحدها سنجیده می‌شود.
البته با افزایش بهره‌وری در هر واحدی، هزینه‌ها کاهش یافته و سودآوری افزایش می‌یابد، اما با این ملاک‌ها نمی‌توان گفت که بهره‌وری در فلان صنعت پایین یا بالاست، مگر آن‌که مقیاس و مرجعی برای مقایسه در همان صنعت و در جایی دیگر موجود باشد. توان تولید در هر صنعتی به سطح علمی و تکنولوژی و اتوماسیون در مقطع و زمان تولید بستگی دارد. از این‌رو نمی‌توان انتظار داشت که بهره‌وری صنعت خودروسازی صد سال پیش با اکنون یکی باشد، اما می‌توان گفت که مثلاً بهره‌وری صنایع خودروسازی ژاپن (در مجموع) با توجه به اتوماسیون بالاتر، تجهیزات پیشرفته‌تر، نیروی انسانی کارآمدتر و ماهرتر و مدیریت بهتر، از صنایع خودروسازی ایران بالاتر است. بنابراین، نمی‌توان گفت که به‌‌طور‌کلی بهره‌وری صنایع خودروسازی پایین یا بالاست.
نویسنده در توضیح سه عامل تنوع، پیچیدگی و پویایی نیزکه به گمان وی سبب کاهش بهره‌وری در صنعت چاپ می‌شوند، تعبیرها و تفسیرهای مغشوش و ناروشنی ارایه کرده است. مثلاً پویایی را استفاده همه‌گیر از فناوری‌های نوین کامپیوتری و الکترونیک در تجهیزات تعریف کرده و آن را با عبارات «وجود رقابت بسیار نزدیک بین عرضه‌کنندگان خدمات چاپی در ارایه خدمات نوین و با کیفیت بالاتر به مشتریان محصول چاپی باعث شده است که عمر تجاری تجهیزات نرم افزاری و سخت افزاری چاپ بسیار کوتاه شده ...» عامل پایین بودن بهره‌وری در صنعت چاپ دانسته است. در صورتی که پویایی و پیشرفت و استفاده از فناوری‌های نوین نه تنها عامل پایین‌آورنده بهره‌وری نیست، بلکه عامل ارتقای بهره‌وری و حتی سودآوری است. وجود رقابت بسیار نزدیک نیز در کوتاه‌مدت به‌طور عمده با سودآوری ارتباط دارد نه بهره‌وری. ارتباط میان رقابت و عمر تجهیزات نیز شرح دیگری دارد.
بخش بعدی آن مقاله به تعریف و مفاهیم کیفیت در چاپ و محصول چاپی اختصاص دارد که حاوی نکات کاربردی و سودمندی است.
پس از اشارات فوق لازم است که قدری به مفهوم بهره‌وری و امور مرتبط بپردازم.
بهره‌وری به زبان ساده
به زبان ساده، بهره‌وری (productivity) استفاده بهینه از عوامل تولید و استفاده مؤثر و کارآمد از ورودی‌ها یا منابع برای تولید محصول یا خروجی‌هاست. عوامل تولید را سرمایه، تجهیزات، نیروی کار، مواد اولیه، انرژی و اطلاعات تشکیل می‌دهند. بهره‌وری از مفاهیم و شاخص‌های مهم اقتصادی و صنعتی به‌شمار می‌رود. این شاخص میزان کارآیی و کاربرد بهینه عوامل تولید را نشان می‌دهد.
بنا به اهمیت بهره‌وری در اقتصاد، در قانون برنامه چهارم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، رشد اقتصادی هشت درصد منظور گردیده و آمده است: «تمام دستگاه‌های اجرایی ملی و استانی مکلف‌اند در تدوین اسناد ملی، بخشی، استانی و ویژه، سهم ارتقای بهره‌وری کل عوامل در رشد تولید مربوطه را تعیین کرده ... به طوری که سهم بهره‌وری کل عوامل در رشد تولید ناخالص داخلی حداقل به01/31% برسد.»
بهره‌وری به دو نوع جزء و کل تقسیم می‌شود. در بهره‌وری جزء کارآیی هر‌یک از عوامل تولید و در بهره‌وری کل (TFP) کارآیی کل عوامل تولید سنجیده می‌شود. چرخه مدیریت بهره‌وری به صورت PDAC تعریف می‌شود که به معنی برنامه یا طرح‌ریزی، اجرا، اقدام اصلاحی و کنترل و تأیید است.
رابطه بهره‌وری و سودآوری
در واقع رشد بهره‌وری یا بهبود بهره‌وری در هر واحد تولیدی یا خدماتی موجب کاهش هزینه‌ها، افزایش سود، استفاده بهینه از مواد و انرژی، افزایش تولید (با همان داده‌ها) و تحرک فکری و بروز استعدادهای مدیران و کارکنان می‌شود. در کل کشور نیز بهبود بهره‌وری، رشد اقتصادی، توسعه اجتماعی، ارتقای سطح زندگی و مصرف بهینه منابع را به ارمغان می‌آورد.
بهره‌وری عین سودآوری (profitability) نیست. ممکن است در حالتی بهره‌وری بالا و سودآوری پایین باشد و نیز عکس این هم ممکن است. البته هیچ‌کدام از این دو حالت طبیعی و مطلوب نیست و با روش‌های مشخص قابل اصلاح‌اند. عوامل مؤثر بر بهره‌وری به دو گروه داخلی و خارجی تقسیم می‌شوند. عوامل داخلی شامل عوامل سخت، از‌جمله تکنولوژی، مواد و ... و عوامل نرم شامل سازمان، مدیریت و ... است. عوامل خارجی را نیز رقبا، دولت‌ها، و مقررات و تغییرات اقتصادی، زیرساخت‌ها، منابع طبیعی و سیاست‌های پولی و ... تشکیل می‌دهند. عواملی مانند بی‌میلی و بی‌علاقگی کارکنان، سطح پایین اتوماسیون، گردش کار نا‌کارآمد، ضایعات بالا، توقف بیش از حد متعارف ماشین‌آلات بر اثر خرابی، قطع برق و ... از میزان بهره‌وری می‌کاهند.
بهره‌وری از نگاه بین‌المللی
سازمان‌های بین‌المللی تعاریف مختلفی برای بهره‌وری ارایه کرده‌اند:
- سازمان بین‌المللی کار (ILO) بهره‌وری را این‌گونه بیان می‌کند: «محصولات مختلف با ادغام چهار عامل اصلی زمین، سرمایه، کار و سازماندهی تولید می‌شوند. رابطه بازدهی تولید با یکی از این عوامل مشخص‌کننده میزان بهره‌وری است.»
- آژانس بهره‌وری اروپا (EPA) بهره‌وری را «درجه استفاده مؤثر از هر‌یک از عوامل تولید» می‌داند.
- سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) نیز بهره‌وری را این‌گونه تعریف می‌کند: «بهره‌وری نسبت ستانده به یکی از عوامل تولید است و عوامل تولید ممکن است سرمایه، کار، مواد‌خام، انرژی و مواد دیگر باشد.»
بهبود بهره‌وری در همه عرصه‌های زندگی از‌جمله مراکز آموزشی، درمانی و خدماتی مطرح است و اهمیت آن به حدی است که مانند محیط‌زیست در بسیاری از کشورها برای نهادینه‌سازی آن از همان ابتدای تحصیل به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شود. مثلاً در تایلند به دانش‌آموزان سال‌های اول تا سوم رعایت بهره‌وری در زندگی فردی و به سال‌های چهارم تا ششم استفاده از بهره‌وری در خانواده و مدرسه و جامعه آموزش داده می‌شود. دانش‌آموزان سال‌های هفتم تا نهم یاد می‌گیرند که چطور با بهره‌وری نقش مثبتی در اقتصاد و محیط‌زیست و فرهنگ جامعه داشته باشند.
در مالزی بهره‌وری سهم قابل‌توجهی در تأمین رشد اقتصادی داشته است، به طوری که سهم بهره‌وری کل عوامل در تأمین رشد اقتصادی در برنامه اول مالزی (1990- 1981) به طور متوسط سیزده درصد، برنامه دوم (2000- 1991) حدود 5/25 درصد و در برنامه جامع سوم (2010- 2001) پیش‌بینی می‌شود 5/42 درصد باشد.
حرکت بهره‌وری در ژاپن در سال 1995 و همزمان با تأسیس مرکز بهره‌وری در این کشور آغاز شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که بهره‌وری مهم‌ترین منبع رشد اقتصادی در این کشور بوده و سهم آن از رشد اقتصادی طی دوره 2000- 1980 به 5/68 درصد رسیده است.
نهاد ایرانی بهره‌وری
ایران در سال 1344 بدون این‌که سازمان ملی بهره‌وری داشته باشد به عضویت سازمان بهره‌وری آسیا (APO) در آمد. با پیروزی انقلاب اسلامی، عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان مزبور حالت تعلیق به خود گرفت. دوباره در سال 1367، مجلس شورای اسلامی عضویت جمهوری اسلامی ایران را مورد تصویب قرار داد. عمده‌ترین وظایف سازمان ملی بهره‌وری ایران به شرح زیر است:
• انتقال تجارب سایر کشورها در حرکت بهره‌وری به کشور
• ترویج فرهنگ بهره‌وری و توصیه راه‌های ارتقای آن
• تسهیل حرکت بهره‌وری
• ارایه خدمات مشاوره‌ای، مطالعاتی و پژوهشی مرتبط با بهره‌وری
• گسترش همکاری‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی در زمینه بهره‌وری
به گفته رئیس سابق سازمان ملی بهره‌وری ایران، متوسط رشد شاخص بهره‌وری کشور در یک دهه اخیر 9/0 درصد بود.
به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، محسن میرزایی در آیین تودیع خود (خرداد 89) گفت: «در یک دهه گذشته متوسط نرخ رشد بهره‌وری نیروی کار در کشور 7/1 درصد و نرخ رشد بهره‌وری سرمایه 2/0 درصد بوده است.» وی با بیان این‌که بهره‌وری یک شاخص معمولی نیست، افزود: «بهره‌وری انعکاس ملی عملکرد نظام اقتصادی– اجتماعی و فرهنگی یک جامعه است.» رئیس سابق سازمان ملی بهره‌وری با طرح این پرسش که چرا با وجود تلاش‌های زیاد در زمینه ارتقای بهره‌وری، نتایج آنگونه که انتظار می‌رفت، نبود؟ به ریشه‌یابی موانع بهره‌وری در کشور پرداخت و گفت: «این موضوع ریشه در رفتارها و ساختارهایی دارد که اگر در اصلاح آن‌ها توفیق نداشته باشیم، نمی‌توانیم میزان بهره‌وری سرمایه و نیروی کار را در کشور ارتقا بدهیم.»
برخی منابع:
دو‌ماهنامه مدیریت بهره‌وری، شماره 3، خرداد و تیر 1389، ص 19.
ولی‌زاده زنوز، پروین؛ بررسی بهره‌وری در اقتصاد ایران، مجموعه پژوهش‌های اقتصادی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، اداره بررسی‌ها و سیاست‌های اقتصادی، 1384.
Apo Productivity Databook 2009, Asian Productivity Organization
Instagram.com/mehdizade_print
https://www.linkedin.com/in/mohammadreza-mehdizade
09101436763